Yupiter – quyosh tizimidagi eng katta sayyora bo‘lib, uning massasi va o‘lchami boshqa barcha sayyoralarni keskin ortda qoldiradi. Bu sayyora, shuningdek, gaz giganti sifatida tanilgan, chunki uning asosiy tarkibi vodorod va geliydan iborat. Yupiter bizning sayyoramizdan qariyb 5,2 astronomik birlik (AU) masofada joylashgan, ya’ni Yer va Yupiter orasidagi masofa o‘rtacha 778 million kilometrga teng.
 Voyager kosmik kemasi olgan surat (1979). |
|||||||||||||
| Kimning sharafiga nomlangan | Yupiter | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mehvar tasnifi[6] | |||||||||||||
| Davr J2000 | |||||||||||||
| Afeliy | 816.62 Gm (5.4588 AU) | ||||||||||||
| Perigeliy | 740.52 Gm (4.9501 AU) | ||||||||||||
| Katta yarim oʻqi | 778.57 Gm (5.2044 AU) | ||||||||||||
| Ekssentrisiteti | 0.0489 | ||||||||||||
| Orbital davri | |||||||||||||
| Sinodik davri | 398.88 d | ||||||||||||
| Oʻrtacha orbital tezligi | 13.07 km/s (8.12 mi/s) | ||||||||||||
| Oʻrtacha anomaliya | 20.020°[2] | ||||||||||||
| Chekinish |
|
||||||||||||
| Orbital tugun uzunligi | 100.464° | ||||||||||||
| Perigeliy vaqti | 21-yanvar 2023-yil[4] | ||||||||||||
| Perigeliy argumenti | 273.867°[2] | ||||||||||||
| Tabiiy yoʻldoshlari soni | 80 (2021)[5] | ||||||||||||
| Fizik tasnifi[6][12][13] | |||||||||||||
| Oʻrtacha radiusi |
69,911 km (43,441 mi) 10.973 (Yer) |
||||||||||||
| Ekvatorining radiusi |
|
||||||||||||
| Qutbiy radiusi |
|
||||||||||||
| Siqiqligi | 0.06487 | ||||||||||||
| Yuzasi |
|
||||||||||||
| Hajmi |
|
||||||||||||
| Massasi |
|
||||||||||||
| Zichlik | 1,326 kg/m3 (2,235 lb/cu yd) | ||||||||||||
| Erkin tushish tezlanishi (ekvatorda) | 24.79 m/s2 (81.3 ft/s2) 2.528 g |
||||||||||||
| Inersiya faktori momenti | 0.2756±0.0006[8] | ||||||||||||
| Ikkinchi kosmik tezlik | 59.5 km/s (37.0 mi/s) | ||||||||||||
| Aylanish davri | 9.9258 h (9 soat 55 daqiqa 33 s)[1] | ||||||||||||
| Siderik sutka | 9.9250 soat (9 soat 55 daq 30 s) | ||||||||||||
| Aylanish tezligi | 12.6 km/s (7.8 mi/s; 45,000 km/h) | ||||||||||||
| Ekliptikaga ogʻish burchagi | 3.13° | ||||||||||||
| Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun) | 268.057°; 17soat 52daq 14s | ||||||||||||
| Deklinatsiya (Shimoliy qutb uchun) | 64.495° | ||||||||||||
| Albedo | 0.503 (bond)[9] 0.538 (geometrik)[10] |
||||||||||||
|
|||||||||||||
| Koʻrinma yulduz kattaligi | −2.94[11] dan −1.66 gacha[11] | ||||||||||||
| Oʻq diametri | 29.8″ dan 50.1″ gacha | ||||||||||||
| Atmosfera[6] | |||||||||||||
| Atmosfera bosimi | 200–600 kPa[14] | ||||||||||||
| Bir xil atmosferalar balandligi | 27 km (17 mi) | ||||||||||||
| Atmosfera tasnifi | |||||||||||||
.svg){kind=small}
Yupiterning Yaratilishi va Tuzilishi
Yupiterning kelib chiqishi quyosh tizimining shakllanishi bilan bog‘liq. Taxminan 4,5 milliard yil oldin quyosh tizimi gaz va chang bulutidan tashkil topgan. Bu bulutdan sayyoralar, shu jumladan Yupiter ham shakllangan. Yupiter, ayniqsa, uning gazli tarkibi tufayli, boshqa sayyoralar bilan taqqoslaganda farq qiladi.
Yupiterning atmosferasi asosan vodorod va geliydan iborat bo‘lib, unda shuningdek, metan, ammiak, suv bug‘i va boshqa gazlar ham mavjud. Bu gazlar sayyoraning yuqori qatlamlarini tashkil etadi. Yupiterning markazida esa zich va issiq yadro bor, unda temir, silikon va og‘ir metallarning katta miqdorlari bo‘lishi mumkin.
Yupiterning fizikaviy tuzilishi juda qiziqarli. Sayyora yuzasida nisbatan noaniq, har xil turdagi bulutlar va doimiy shamollar mavjud. Yupiterning atmosferasi o‘ta nozik va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, uning bulutlari asosan uch qatlamga bo‘linadi: yuqori, o‘rta va pastki qatlamlar. Bulutlarning ranglari turlicha: oq, sariq, jigarrang va qizil, bu atmosferadagi turli xil gaz va kimyoviy reaksiyalarga bog‘liq.
Yupiterning Atmosferasi va Katta Qizil Dog‘
Yupiterning eng mashhur xususiyatlaridan biri uning «Katta Qizil Dog‘» deb ataladigan ulkan bo‘ronidir. Bu dog‘ asosan 16 000 km kenglikka ega va uning uzunligi 40 000 km atrofida. U asosan kuchli shamol va atmosfera oqimlari tufayli yuzaga keladi. Katta Qizil Dog‘ning nima sababdan qizil rangga ega ekanligi to‘liq o‘rganilmagan, lekin bu uning kimyoviy tarkibi va atmosferadagi mikroorganizmlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Yupiterda atmosferadagi shiddatli shamollar, doimiy aylanishlar va doimiy bo‘ronlar mavjud. Yupiterning atmosferasi o‘ta nozik bo‘lib, u juda tez aylanadi. Sayyora o‘z o‘qi atrofida 9 soat 55 daqiqada bir marta aylanishni tugatadi, bu esa Yupiterni bizning sayyoramizga nisbatan juda tez aylanadigan sayyora qiladi.
Yupiterning Tabiiy Yo‘ldoshlar
Yupiter o‘zining katta og‘irligi tufayli bir nechta yo‘ldoshlarni o‘z atrofida aylantiradi. Hozirda Yupiter atrofida kamida 95 ta yo‘ldosh borligi aniq. Ularning eng kattalari Galiley yo‘ldoshlari deb ataladi: Io, Europa, Ganimed va Kalisto. Bu yo‘ldoshlar Yupiterga nisbatan juda katta va ular sayyoraning to‘liq tizimini tashkil etadi.
Io – Yupiterning eng kichik va eng faol vulkanik yo‘ldoshi. Io yuzasi ko‘plab vulkanik portlashlar bilan qoplangan, bu uning geologik faoliyatini tasdiqlaydi.
Europa – bu sayyoraning o‘ziga xos yo‘ldoshi bo‘lib, uning ustki qismi muz bilan qoplangan va uning ostida katta okean borligi taxmin qilinadi. Ba’zi olimlar Europa ustida hayot mavjud bo‘lishi mumkin deb hisoblashadi, chunki muzli qatlamning ostida suv mavjud.
Ganimed – Yupiterning eng katta yo‘ldoshi bo‘lib, u sizning kichik bir sayyorangizdan kattadir. Ganimedning atmosferasi juda ingichka bo‘lib, unda suv muzlari va ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, suvsizlashgan suvlardan ham iborat bo‘lishi mumkin.
Kalisto – bu yo‘ldoshning yuzasi juda qadimiy va ular katta kraterlar bilan qoplangan. Kalisto o‘zining katta o‘lchamlari va sirtining tekisligi bilan ajralib turadi.
Yupiterning boshqa ko‘plab yo‘ldoshlari ham mavjud, va ular juda xilma-xil bo‘lib, har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Yupiterning Magnet Maydoni
Yupiterning magnet maydoni quyosh tizimidagi eng kuchli magnet maydonidir. U sayyoraning ichki qismlarida joylashgan metallik vodorod qatlamining harakatidan kelib chiqadi. Yupiterning magnit maydoni sayyorani kuchli radiasion maydon bilan o‘rab oladi, bu esa uning atrofidagi yo‘ldoshlar va kosmik kema apparatlariga ta’sir qiladi. Yupiterning magnit maydoni hatto Yupiterning yo‘ldoshlariga, masalan, Io va Europa ga ta’sir o‘tkazadi, ularning yuzalarida magnit maydonning kuchli o‘zgarishlari paydo bo‘ladi.
Yupiterni Tadqiq Etish
Yupiterni o‘rganish uchun ko‘plab kosmik missiyalar amalga oshirilgan. NASA tomonidan yuborilgan «Pioneer» va «Voyager» missiyalari 1970-yillarda sayyoraning dastlabki ma’lumotlarini taqdim etgan. 1995 yilda «Galileo» kosmik kemasi Yupiterga uchib borib, sayyora va uning yo‘ldoshlarini chuqur o‘rganishni boshlagan. Yupiterni o‘rganishning eng so‘nggi tadqiqoti esa «Juno» missiyasi bilan amalga oshirildi. 2016-yilda boshlagan «Juno» kosmik kemasi Yupiterning atmosferasini, magnit maydonini, va sayyoraning ichki tuzilishini aniqlash uchun aniq o‘lchovlar olib boradi.
Yupiterni o‘rganish bizga nafaqat uning o‘ziga xos xususiyatlarini, balki quyosh tizimining rivojlanishini va boshqa sayyoralar haqida yangi bilimlar olish imkonini beradi.
Xulosa
Yupiter – bu sayyora, o‘zining ulkan o‘lchamlari, noyob atmosferasi va ajoyib yo‘ldoshlari bilan quyosh tizimining eng diqqatga sazovor obyektlaridan biridir. Uning o‘ziga xos xususiyatlari, jumladan, Katta Qizil Dog‘ va magnit maydoni, olimlarni hayratga soladi. Yupiterni o‘rganish sayyoramizning va butun quyosh tizimining tarixini tushunishga yordam beradi. Shuningdek, Yupiterning yo‘ldoshlari, ayniqsa Europa, bizning sayyoramizdagi hayot uchun muhim bo‘lishi mumkin, chunki ularda suvning mavjudligi ehtimoli mavjud. Yupiterning sirlarini ochish davomida yangi kashfiyotlar kutmoqda, va bu kashfiyotlar kosmos haqidagi bilimimizni yanada chuqurlashtiradi.