Saturn — Quyosh tizimidagi oltinchi sayyora bo‘lib, o‘zining ulkan halqalari bilan mashhur. U Yupiterdan keyin kattaligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turadi va gaz gigantlari toifasiga kiradi. Quyoshdan o‘rtacha masofasi 1,4 milliard kilometr bo‘lgan bu sayyora Quyosh tizimining eng qiziqarli ob’ektlaridan biridir. Quyidagi bo‘limlarda Saturnning tuzilishi, halqalari, yo‘ldoshlari va boshqa qiziqarli jihatlari haqida batafsil ma’lumot beriladi.
.jpg) |
|
| «Cassini» fazoviy kemasi olgan surat (2004 yil). | |
| Mehvar tasnifi | |
|---|---|
| Katta yarim oʻqi | 1 433 449 370 km 9.58201720 AB |
| Ekssentrisiteti | 0.055723219 |
| Perigeliy | 1 353 572 956 km 9.04807635 AB |
| Afeliy | 1 513 325 783 km 10.11595804 AB |
| Sinodik davri | 378.09 kun |
| Oʻrtacha orbital tezligi | 9.69 km/soniya |
| Chekinish | 2.485240° (5.51° (Quyosh ekvatoriga nisbatan)) |
| Orbital tugun uzunligi | 113.642811° |
| Perigeliy argumenti | 336.013862° |
| Tabiiy yoʻldoshlari soni | 60 |
| Fizik tasnif | |
| Ekvatorining radiusi | 60,268 ± 4 km (9.4492 (Yer)) |
| Qutbiy radiusi | 54,364 ± 10 km (8.5521 Yer) |
| Siqiqligi | 0.09796 ± 0.00018 |
| Maydoni | 4.27×1010 km2 (83.703 (Yer)) |
| Hajmi | 8.2713×1014 km3 (763.59 (Yer)) |
| Massasi | 5.6846×1026 kg (95.152 (Yer)) |
| Zichlik | 0.687 g/sm3 |
| Erkin tushish tezlanishi (ekvatorda) | 8.96 m/s2 (0.914 g) |
| Ikkinchi kosmik tezlik | 35.5 km/s |
| Siderik sutka | 10 soat 32 — 47 daq |
| Aylanish tezligi | 9.87 km/s (ekvatorda) |
| Ekliptikaga ogʻish burchagi | 26.73° |
| Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun) |
40.589° (2 soat 42 daq 21 s) |
| Deklinatsiya | 83.537° |
| Albedo | 0.342 |
| Sirtidagi harorat — min — oʻrta — max |
134 K (−139 °C) |
| Atmosfera tasnifi | |
| Vodorod | ~96% |
| Geliy | ~3% |
| Metan | ~0.4% |
| Ammiak | ~0.01% |
| Vodorod deyteridi | ~0.01% |
| Etan | ~0.0007% |
| Muz: | ammiak, suv, ammoniy gidrosulfidi (NH4SH) |
.svg){kind=small}
Tuzilishi va fizik xususiyatlari
Saturn asosan vodorod va geliydan iborat. Uning diametri Yerning diametridan qariyb 9 baravar katta, lekin zichligi juda past. Aslida, Saturn Quyosh tizimidagi eng past zichlikka ega sayyora bo‘lib, agar uni suvga qo‘ysangiz, u suzib yuradi. Sayyoraning ichki qismi suyuq vodorod va metall vodoroddan, yadro esa tosh va muzdan iborat deb hisoblanadi.
Saturnning atmosferasi Yupiterga o‘xshash: u gaz va suyuqlik qatlamlaridan tashkil topgan. U yerda kuchli shamollar va bo‘ronlar hukmronlik qiladi. Atmosferaning yuqori qismi ammiak bulutlari bilan qoplangan bo‘lib, ular Saturnga o‘ziga xos och sariq rangni beradi.
Saturnning halqalari
Saturnning eng mashhur jihati — uning halqalari. Ushbu halqalar asosan muz va chang zarralaridan iborat bo‘lib, ular turli o‘lchamlarda: kichik chang donachalaridan tortib, bir necha metrlik muz bo‘laklarigacha. Halqalar bir nechta asosiy zonaga bo‘lingan va ular har xil yorqinlik darajasiga ega. Asosiy halqalar A, B va C deb ataladi, shuningdek, sayyoraning boshqa hududlarida kichikroq va kamroq ko‘rinadigan halqalar ham bor.
Halqalarning kelib chiqishi hanuzgacha ilmiy bahs-munozaralar mavzusi bo‘lib qolmoqda. Ba’zi olimlar ularni qadimgi yo‘ldoshlardan biri parchalanib ketishi natijasida paydo bo‘lgan deb hisoblaydi, boshqalari esa ular Quyosh tizimining dastlabki davrlarida shakllanganini taxmin qilishadi.
Yo‘ldoshlari
Saturnning 145 dan ortiq tabiiy yo‘ldoshlari aniqlangan bo‘lib, ulardan eng yirigi — Titan. Titan Quyosh tizimidagi eng katta yo‘ldoshlardan biri bo‘lib, hatto Merkuriy sayyorasidan ham katta. Titan qalin atmosferaga ega bo‘lgan yagona yo‘ldosh bo‘lib, uning atmosferasi asosan azotdan iborat. Olimlar Titanni o‘rganish orqali boshqa sayyoralarda hayot uchun imkoniyatlarni tushunishga harakat qilishmoqda.
Saturnning yana bir qiziqarli yo‘ldoshi — Enselad. Enselad muz bilan qoplangan bo‘lib, uning yuzasidan suv bug‘lari va muz zarralari chiqarilayotganini aniqlashgan. Ushbu jarayonlar sayyoradan tashqaridagi hayotni izlash uchun muhim o‘rganish ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi.
Saturnni o‘rganish tarixi
Saturnni o‘rganish qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi yunon va rim astronomlari Saturnni oddiy ko‘z bilan kuzatgan. 1610-yilda Galileo Galiley teleskop yordamida Saturnning halqalarini kuzatgan, ammo ularni to‘g‘ri tushunmagan. Faqat 1655-yilda Kristian Gyuigens Saturnning halqalari borligini aniq tasdiqladi.
So‘nggi yillarda kosmik missiyalar Saturnni chuqurroq o‘rganishga imkon berdi. NASA tomonidan yuborilgan «Voyager» zondlari va keyinchalik «Cassini-Huygens» missiyasi Saturn va uning yo‘ldoshlari haqida ko‘plab muhim ma’lumotlar to‘pladi. «Cassini» zondi 2004-yildan 2017-yilgacha Saturn orbitasida bo‘lib, uning strukturasi, atmosferasi va yo‘ldoshlari haqida ajoyib kashfiyotlar qildi.
Saturnning ahamiyati va kelajakdagi tadqiqotlar
Saturn nafaqat astronomiya uchun, balki insoniyatning Quyosh tizimidagi o‘rnini tushunishda ham katta ahamiyatga ega. Uning halqalari va yo‘ldoshlari koinotdagi murakkab jarayonlarni o‘rganish uchun muhim laboratoriya hisoblanadi.
Kelajakda inson tomonidan amalga oshiriladigan kosmik missiyalar Saturn va uning yo‘ldoshlari haqida yanada chuqurroq ma’lumot berishi kutilmoqda. Ayniqsa, Titan va Enseladdagi suv manbalari va potentsial hayot izlari ilm-fan uchun muhim qiziqish uyg‘otadi.
Xulosa
Saturn o‘zining ajoyib halqalari, ko‘p sonli yo‘ldoshlari va murakkab tuzilishi bilan Quyosh tizimining eng qiziqarli sayyoralardan biridir. Olimlar uni o‘rganish orqali koinot va hayotning kelib chiqishi haqida yangi bilimlarga ega bo‘lishga intilmoqda. Bu ajoyib sayyora kelajak avlodlar uchun ham tadqiqotlar ob’ekti bo‘lib qolishi shubhasiz.