Mars, Quyosh tizimidagi to‘rtinchi sayyora, uzoq vaqtdan beri insoniyatni o‘ziga jalb qilib kelmoqda. «Qizil sayyora» deb nomlangan bu sayyora, yuzasining qizil tusli ko‘rinishi tufayli shunday ataladi. Qizil rang asosan temir oksidi (rust) tufayli paydo bo‘lgan. Quyosh tizimining eng qiziqarli va tadqiqotga boy sayyoralaridan biri hisoblangan Mars, o‘zining tabiiy sharoitlari, iqlimi va potentsial hayot belgilarini o‘rganish uchun olimlarni jalb etadi.
 |
|
| Mars. | |
| Mehvar tasnifi | |
|---|---|
| Katta yarim oʻqi | 227,936,637 km 1.52366231 AB |
| Perimetri | 1,429,000,000 km 9.553 AB |
| Ekssentrisiteti | 0.09341233 |
| Perigeliy | 206,644,545 km 1.38133346 AB |
| Afeliy | 249,228,730 km 1.66599116 AB |
| Siderik davri | 686.9600 kun (1.8808 Yer yili) |
| Sinodik davri | 779.96 kun (2.135 Yer yili) |
| Oʻrtacha orbital tezligi | 24.077 km/soniya |
| Eng katta orbital tezligi | 26.499 km/soniya |
| Eng kichik orbital tezligi | 21.972 km/soniya |
| Chekinish | 1.85061° (5.65° (Quyosh ekvatoriga nisbatan)) |
| Orbital tugun uzunligi | 49.57854° |
| Perigeliy argumenti | 286.46230° |
| Tabiiy yoʻldoshlari soni | 2 |
| Quyoshdan uzoqlik masofasi | 1.52 AB |
| Fizik tasnif | |
| Ekvatorining diametri | 6,804.9 km (0.533 (Yer)) |
| Qutbiy diametri | 6,754.8 km (0.531 Yer) |
| Siqiqligi | 0.00736 |
| Maydoni | 144,798,465 km2 (0.284 (Yer)) |
| Hajmi | 1.6318×1011 km3 (0.151 (Yer)) |
| Massasi | 6.4185×1023 kg (0.107 (Yer)) |
| Zichlik | 3.934 g/sm3 |
| Tortish kuchi (ekvatorda) | 3.69 m/s2 (0.376 g) |
| Birinchi kosmik tezlik | 5.027 km/s |
| Siderik sutka | 1.025957 kun (24.622962 soat) |
| Aylanish tezligi | 868.22 km/soat (ekvatorda) |
| Ekliptikaga ogʻish burchagi | 25.19° |
| Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun) |
317.68143° (21 soat 10 daq 44 s) |
| Deklinatsiya | 52.88650° |
| Albedo | 0.15 |
| Sirtidagi harorat — min — oʻrta — max |
133 K (−140 °C) 210 K (−63 °C) 293 K (20 °C) |
| Atmosfera tasnifi | |
| Atmosfera bosimi | 0.7–0.9 kPa |
| Karbonat angidrid | 95.32% |
| Azot | 2.7% |
| Argon | 1.6% |
| Kislorod | 0.13% |
| Uglerod monoksidi | 0.07% |
| Suv bugʻi | 0.03% |
| Azot oksidi | 0.01% |
| Neon | 0.00025% |
| Kripton | 0.00003% |
| Ksenon | 0.000008% |
| Ozon | 0.000003% |
| Metan | 0.00000105% |
.svg){kind=small}
Marsning Asosiy Xususiyatlari
Mars Yerga qaraganda kichikroq bo‘lib, uning diametri taxminan 6,779 kilometrni tashkil etadi, bu Yernikidan ikki baravar kichikdir. Uning massasining ham atigi 10 foizi Yer massasiga teng. Quyoshga bo‘lgan masofasi 227 million kilometrni tashkil etib, bu Yernikidan uzoqroq. Marsda bir yil (Quyosh atrofida to‘liq aylanish) 687 Yer kuniga teng bo‘lsa, bir kun esa 24 soat 37 daqiqa davom etadi.
Marsning iqlimi sovuq va quruq. Uning o‘rtacha harorati -60 °C atrofida bo‘lib, eng sovuq joylarda harorat -125 °C gacha pasayishi mumkin, issiqroq joylarda esa +20 °C ga yetishi mumkin. Atmosferasi asosan karbonat angidrid (CO₂)dan iborat bo‘lib, unda kislorod juda kam (taxminan 0,13%).
Marsning Yuzasi va Tog‘-Tizmalar
Mars sayyorasining yuzasi geologik xilma-xil va qiziqarli tuzilmalarni o‘z ichiga oladi. Uning shimoliy hududlari nisbatan silliq, janubiy hududlari esa ko‘proq kraterlar bilan qoplangan. Marsda quyidagi yirik tabiiy tuzilmalar bor:
- Olympus Mons: Quyosh tizimidagi eng katta vulqon bo‘lib, uning balandligi 21 kilometrga yetadi. Bu vulqon Everest tog‘idan uch baravar baland.
- Valles Marineris: Mars yuzasidagi ulkan daralar tizimi bo‘lib, uning uzunligi 4,000 kilometrni, chuqurligi esa 7 kilometrni tashkil etadi. Bu Yerdagi Buyuk Kanyon bilan solishtirilganda 10 baravar katta.
- Tharsis tog‘ tizimi: Marsning yirik vulqonlari jamlangan hudud bo‘lib, bu yerda Olympus Monsdan tashqari boshqa katta vulqonlar ham joylashgan.
Suvning Izlari va Potentsial Hayot
Marsda hayot bor-yo‘qligi – astronomiya olamidagi eng katta savollardan biridir. Sayyoraning qadimgi geologik tarixida suv bo‘lganiga oid ko‘plab dalillar topilgan. Marsning qutbiy hududlarida muz shaklida suv zaxiralari mavjudligi isbotlangan. Shuningdek, Marsning ba’zi joylarida eski daryo yo‘llari, ko‘llar va hatto okeanlarga oid izlar aniqlangan.
NASA va boshqa kosmik agentliklarning ko‘plab missiyalari bu ma’lumotlarni tasdiqlashga yordam berdi. Masalan, NASAning Curiosity va Perseverance roverlari Mars yuzasini o‘rganib, minerallar va kimyoviy moddalarda suvning izlarini aniqladi. Agar Marsda hayot mavjud bo‘lgan bo‘lsa, u faqat mikroorganizmlar darajasida bo‘lgan bo‘lishi ehtimol.
Marsning Tabiiy Yo‘ldoshlari
Marsning ikkita tabiiy yo‘ldoshi bor: Phobos va Deimos. Ular kichik va notekis shaklda bo‘lib, asteroidlardan kelib chiqqan degan taxmin bor. Phobos Marsga juda yaqin bo‘lib, uning yuzasidan faqat 6,000 kilometr uzoqlikda aylanishini davom ettiradi. Olimlar bu yo‘ldoshlar kelajakdagi kosmik missiyalar uchun ideal baza bo‘lishi mumkinligini o‘rganmoqda.
Marsga Parvozlar va Missiyalar
Marsni o‘rganishga qaratilgan dastlabki missiyalar 20-asrning o‘rtalarida boshlandi. Bugungi kunda Marsga yuborilgan missiyalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- NASA: Viking-1 va Viking-2 (1976 yilda muvaffaqiyatli qo‘ngan birinchi apparatlar), Curiosity, Perseverance kabi roverlar, shuningdek, Mars orbitida ishlayotgan Mars Reconnaissance Orbiter.
- ESA (Yevropa Kosmik Agentligi): Mars Express va TGO (Trace Gas Orbiter) kabi missiyalar.
- Hindiston Kosmik Tadqiqot Tashkiloti (ISRO): Mars Orbiter Mission (Mangalyaan).
- Xitoy: Tianwen-1 missiyasi bilan 2021 yilda Mars orbitasiga kirgan va roverni muvaffaqiyatli qo‘ndirgan.
Marsga inson missiyasi bo‘yicha ham katta rejalar mavjud. NASA va SpaceX kabi tashkilotlar kelgusi 10-20 yil ichida Marsga odam yuborishni maqsad qilgan.
Kelajakdagi Tadqiqotlar va Kolonizatsiya
Marsni kolonizatsiya qilish g‘oyasi ko‘plab ilmiy fantastika asarlarida ko‘tarilgan, ammo hozirda bu mavzu ilmiy haqiqatga yaqinlashmoqda. Marsdagi tabiiy resurslarni o‘rganish va ulardan foydalanish, sayyora sharoitlariga mos keladigan yashash joylarini yaratish bo‘yicha tadqiqotlar davom etmoqda.
Elon Maskning SpaceX kompaniyasi Marsga odam yuborish va koloniyalar tashkil etish bo‘yicha katta loyihalarni amalga oshirishni rejalashtirgan. Ushbu rejalar Yerda mavjud bo‘lgan resurslarning cheklanganligi va insoniyatning uzoq muddatli omon qolishi uchun yangi yashash joylarini topish zaruriyati bilan bog‘liq.
Xulosa
Mars insoniyat uchun eng katta ilmiy sarguzashtlar va tadqiqot manbalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Uning geologiyasi, atmosferasi va tarixini o‘rganish, nafaqat Quyosh tizimini yaxshiroq tushunishga yordam beradi, balki bizni kelajakda boshqa sayyoralarda yashashga tayyorlaydi. Shu bois, Marsni tadqiq qilishning ahamiyati yildan-yilga oshib bormoqda. Bu qizil sayyora faqatgina astronomlar uchun emas, balki butun insoniyat uchun umid va ilhom manbai bo‘lib qolmoqda.