Uran — Quyosh tizimidagi yettinchi sayyora va o’zining ko’k-yashil rangli qiyofasi hamda noyob aylanish xususiyatlari bilan ajralib turadi. U Quyosh tizimidagi eng sovuq sayyora bo’lib, gaz gigantlari qatoriga kiradi. Uranni o’rganish insoniyat uchun katta ilmiy qiziqish uyg‘otadi, chunki u Quyosh tizimidagi boshqa sayyoralarga qaraganda bir qancha g‘ayrioddiy xususiyatlarga ega.

Uran  

Mehvar tasnifi
Katta yarim oʻqi	3,004,419,704 km 20.08330526 AB
Perimetri	1,429,000,000 km 9.553 AB
Ekssentrisiteti	0.044405586
Perigeliy	2,748,938,461 km 18.37551863 AB
Afeliy	249,228,730 km 1.66599116 AB
Siderik davri	686.9600 kun (1.8808 Yer yili)
Sinodik davri	779.96 kun (2.135 Yer yili)
Oʻrtacha orbital tezligi	24.077 km/soniya
Eng katta orbital tezligi	26.499 km/soniya
Eng kichik orbital tezligi	21.972 km/soniya
Chekinish	1.85061° (5.65° (Quyosh ekvatoriga nisbatan))
Orbital tugun uzunligi	49.57854°
Perigeliy argumenti	286.46230°
Tabiiy yoʻldoshlari soni	2
Quyoshdan uzoqlik masofasi	1.52 AB
Fizik tasnif
Ekvatorining diametri	6,804.9 km (0.533 (Yer))
Qutbiy diametri	6,754.8 km (0.531 Yer)
Siqiqligi	0.00736
Maydoni	144,798,465 km2 (0.284 (Yer))
Hajmi	1.6318×1011 km3 (0.151 (Yer))
Massasi	6.4185×1023 kg (0.107 (Yer))
Zichlik	3.934 g/sm3
Tortish kuchi (ekvatorda)	3.69 m/s2 (0.376 g)
Birinchi kosmik tezlik	5.027 km/s
Siderik sutka	1.025957 kun (24.622962 soat)
Aylanish tezligi	868.22 km/soat (ekvatorda)
Ekliptikaga ogʻish burchagi	25.19°
Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun)	317.68143° (21 soat 10 daq 44 s)
Deklinatsiya	52.88650°
Albedo	0.15
Sirtidagi harorat — min — oʻrta — max	133 K (−140 °C) 210 K (−63 °C) 293 K (20 °C)
Atmosfera tasnifi
Atmosfera bosimi	0.7–0.9 kPa
Karbonat angidrid	95.32%
Azot	2.7%
Argon	1.6%
Kislorod	0.13%
Uglerod monoksidi	0.07%
Suv bugʻi	0.03%
Azot oksidi	0.01%
Neon	0.00025%
Kripton	0.00003%
Ksenon	0.000008%
Ozon	0.000003%
Metan	0.00000105%

Uranning Tuzilishi va Xususiyatlari

Uranning diametri taxminan 50,724 kilometr bo‘lib, u hajmi bo‘yicha Quyosh tizimidagi uchinchi yirik sayyoradir. U massasi jihatidan Neptundan kichikroq bo‘lsa-da, hajmi kattaroq. Sayyoraning asosan vodorod va geliydan tashkil topgan atmosferasi mavjud bo‘lib, metan ham muhim rol o‘ynaydi. Metan Uran atmosferasiga o‘ziga xos ko‘k-yashil rang beradi, chunki u Quyosh nurlaridagi qizil spektrni yutadi.

Uranning tuzilishi uchta asosiy qatlamga bo‘linadi:

• Yadro: Uranning markazida kichik, ammo juda zich tosh va muzdan tashkil topgan yadro joylashgan.
• O‘rta qism: Bu qatlam suv, ammiak va metandan tashkil topgan suyuq muz qatlamidan iborat.
• Atmosfera: Eng tashqi qatlam esa vodorod, geliy va metandan iborat gazsimon atmosferadir.

Uran Quyosh tizimidagi eng sovuq sayyora hisoblanadi. Uning sirtidagi harorat taxminan -224°C ga yetadi, bu esa uning ichki issiqlik chiqarishi juda kam ekanligini ko‘rsatadi.

Uranning Aylanma Xususiyatlari

Uranning eng g‘aroyib xususiyatlaridan biri uning o‘z o‘qi atrofida aylanma yo‘nalishi bo‘lib, u deyarli yonboshlab aylanishini bildiradi. Uranning qiyshayganlik burchagi 97,7° bo‘lib, bu esa uni Quyosh tizimidagi barcha sayyoralardan farq qiladi. Bu qiyshayish sayyora yilining ma’lum bir vaqtida Quyoshni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bir qutbining yoritib turishini anglatadi, boshqa qutbi esa butunlay qorong‘ilikda qoladi. Bir Uran yili, ya’ni uning Quyosh atrofida to‘liq aylanishi taxminan 84 Yer yiliga teng.

Uranning kun davomiyligi esa juda qisqa: u o‘z o‘qi atrofida 17 soat va 14 daqiqada to‘liq aylanadi.

Uranning Halqalari

Uran halqalarga ega bo‘lgan dastlabki sayyoralardan biri sifatida kashf qilingan. Halqalar birinchi marta 1977-yilda aniqlangan va ular o‘ta yupqa hamda qorong‘i moddadan iborat. Uranning jami 13 ta halqasi ma’lum bo‘lib, ularning ko‘pi sayyoraning yaqinida joylashgan. Ushbu halqalar Quyosh tizimidagi boshqa sayyoralarning halqalariga nisbatan ancha tor va kam ko‘zga tashlanadi.

Halqalar asosan muz, tosh va chang zarrachalaridan tashkil topgan. Ularning qaysi ma’noda shakllangani hali ham sir bo‘lib qolmoqda, lekin ular Uran yo‘ldoshlari va sayyora gravitatsiyasi o‘rtasidagi ta’sirlar natijasi bo‘lishi mumkin.

Uranning Yo‘ldoshlari

Uranning atrofida 27 ta tabiiy yo‘ldosh mavjud bo‘lib, ularning barchasi Shekspir va Aleksandr Poup asarlaridagi qahramonlarning nomlari bilan atalgan. Eng yirik yo‘ldoshlari quyidagilar:

• Titania: Uranning eng yirik yo‘ldoshi. Uning diametri taxminan 1,578 kilometrni tashkil etadi.
• Oberon: Uranning ikkinchi yirik yo‘ldoshi. Oberonning yuzasida chuqur kraterlar mavjud.
• Umbriel: Bu yo‘ldoshning yuzasi juda qorong‘i va muz bilan qoplangan.
• Ariel: Uran yo‘ldoshlari orasida eng yorqinlaridan biri.
• Miranda: Uranning eng g‘aroyib yo‘ldoshi. Miranda yuzasi tog‘lar, yoriqlar va chuqur jarliklar bilan o‘ralgan.

Yo‘ldoshlarning ko‘pi muz va toshlardan tashkil topgan bo‘lib, ba’zilarining yuzasida geologik faollik izlari ko‘zga tashlanadi.

O‘rganish Tarixi

Uran 1781-yilda ingliz astronomi Uilyam Gershel tomonidan kashf qilingan. Bu Quyosh tizimida teleskop yordamida topilgan birinchi sayyora edi. Gershel dastlab Uranni kometa deb o‘ylagan, lekin keyinchalik bu yangi sayyora ekanligi aniqlandi.

Uranni o‘rganish bo‘yicha eng muhim kosmik missiya Voyager 2 bo‘lib, u 1986-yilda Uranning yonidan uchib o‘tdi. Voyager 2 sayyoraning yaqin tasvirlarini yuborib, uning atmosferasi, halqalari va yo‘ldoshlari haqida ko‘plab ma’lumotlarni taqdim etdi.

Uranning Kelajakdagi O‘rganilishi

Hozirgi kunda Uranni o‘rganishga qaratilgan yangi kosmik missiyalar rejalashtirilmoqda. Olimlar Uranning atmosferasini, halqalarini va yo‘ldoshlarini chuqurroq o‘rganish orqali Quyosh tizimining rivojlanish tarixi va sayyoralarning shakllanish jarayonlarini yaxshiroq tushunmoqchi.

Xulosa

Uran Quyosh tizimidagi eng qiziqarli va sirli sayyoralardan biri bo‘lib, uning o‘ziga xos aylanish yo‘nalishi, sovuq atmosferasi va boy yo‘ldosh tizimi uni astronomlar uchun juda qiziqarli tadqiqot ob’ekti qiladi. Ushbu sayyorani yanada chuqurroq o‘rganish faqatgina Uranning o‘zini emas, balki Quyosh tizimining qanday shakllanganini va qanday rivojlanganini tushunishga ham yordam beradi.