Sayyora(arab. sayyor — doimo harakatlanuvchi, harakatchan)— koinotning eng ajoyib va o‘ziga xos obyektlari bo‘lib, ular o‘z yulduzlari atrofida aylanadi. Quyosh sistemasidagi sayyoralar esa insoniyat uchun hayot mavjud bo‘lgan yagona ma’lum makon — Yer sayyorasini o‘z ichiga oladi. Sayyoralarning shakllanishi, xususiyatlari va ularning koinotdagi o‘rni haqida bilimlar nafaqat ilm-fan rivojlanishiga, balki insoniyatning kelajagini aniqlashga yordam beradi.
Sayyora nima?
Sayyora — bu yulduz atrofida aylanadigan, o‘zining yetarli gravitatsiyasi tufayli sferik shaklga ega bo‘lgan va o‘z orbitalarini tozalagan osmon jismlaridir. Xalqaro astronomiya ittifoqi (IAU) 2006-yilda sayyoralarning rasmiy ta’rifini berdi va shu asosda Quyosh sistemasida sakkizta sayyora tan olindi:
Pluton esa «sayyora» maqomidan chiqarilib, mitti sayyoralarga kiritildi.
Sayyoralar qanday shakllanadi?
Sayyoralar yulduzlar bilan bir vaqtda, gaz va changdan iborat tumanliklardan shakllanadi. Quyidagi bosqichlar bu jarayonni tashkil etadi:
Protoplanetar disk shakllanishi
Yosh yulduz atrofida gaz va changdan iborat disk paydo bo‘ladi. Ushbu disk protoplanetar materialni o‘z ichiga oladi.
To‘planish va zichlashish
Gaz va chang zarrachalari birlashib, kattaroq jismlarni hosil qiladi. Ushbu jismlar asta-sekin sayyoralarga aylana boshlaydi.
Gravitatsion o‘zaro ta’sirlar
Shakllanayotgan sayyoralar gravitatsion ta’sir tufayli bir-biridan uzoqlashib yoki yaqinlashib, o‘z orbitasida barqarorlashadi.
Quyosh sistemasidagi sayyoralar o‘ziga xosligi
Har bir sayyora noyob xususiyatlarga ega:
- Merkuriy
Quyoshga eng yaqin va eng kichik sayyora. Atmosferasi deyarli yo‘q va yuzasidagi harorat keskin o‘zgaradi. - Venera
“Yerning egizagi” deb ataladi, lekin uning atmosferasi issiqxona effektini kuchli qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa yuzasidagi haroratni juda yuqori qiladi. - Yer
Hayot mavjud bo‘lgan yagona ma’lum sayyora. Yerning suv, atmosfera va magnit maydoniga ega ekanligi uni noyob qiladi. - Mars
“Qizil sayyora” deb nomlanadi, uning yuzasi temir oksidi bilan qoplangan. Marsda suvning izlari topilgan, bu esa hayot ehtimolini o‘rganishda muhim. - Yupiter
Quyosh sistemasidagi eng katta sayyora. Uning atmosferasi gazlardan iborat bo‘lib, ulkan bo‘ronlari bilan mashhur, xususan, «Katta qizil dog‘». - Saturn
Uning ajoyib halqalari bilan tanilgan. Ushbu halqalar muz va chang zarrachalaridan iborat. - Uran
Gaz giganti bo‘lib, yonboshlab harakatlanadi. Uran muz va gazlarning noyob aralashmasidan iborat. - Neptun
Quyosh sistemasidagi eng uzoq sayyora. Neptun kuchli shamollari va ko‘k atmosferasi bilan ajralib turadi.
Sayyoralar va hayot izlanishlari
Ilm-fan rivoji bilan boshqa sayyoralarda hayot izlash masalasi ko‘pchilikning diqqat markazida. NASA va boshqa kosmik agentliklar Mars, Yupiterning Europa yo‘ldoshi va Saturnning Titan yo‘ldoshi kabi joylarda hayot uchun sharoitlarni o‘rganmoqda. Ayniqsa, ekzoplanetalarning (Quyosh sistemasidan tashqaridagi sayyoralar) kashf etilishi koinotda hayot izlashni yangi bosqichga olib chiqdi.
Yer — hayotning beshigi
Yer sayyorasi koinotdagi boshqa sayyoralardan o‘zining noyobligi bilan ajralib turadi. Atmosfera, suv sikli va biosfera kabi omillar Yerni hayot uchun qulay qilgan. Shu sababli, insoniyat tabiatni asrash va Yerning ekologik muvozanatini saqlash uchun mas’uldir.
Xulosa
Sayyoralar koinotning eng muhim qismidir. Ularning shakllanishi va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish orqali insoniyat o‘z kelajagini aniqlashga, koinotda hayot izlashga va tabiat sirlarini tushunishga yaqinlashmoqda. Yer kabi sayyorani asrash esa har birimizning zimmamizdagi vazifadir.