Merkuriy Quyosh tizimining eng kichik va Quyoshga eng yaqin joylashgan sayyorasi hisoblanadi. U o‘zining kichik o‘lchami, tez aylanish davri, ekstremal harorati va noyob geologiyasi bilan ilmiy tadqiqotchilar e’tiborini tortadi. Merkuriy haqida turli ko‘p asrlik afsonalar, qadimiy kuzatishlar va zamonaviy ilmiy kashfiyotlar mavjud. Quyida ushbu g‘ayrioddiy sayyora haqida keng ma’lumot beriladi.
 |
|||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Merkuriy (MESSENGER surati) | |||||||
| Mehvar tasnifi | |||||||
| O’rtacha radius | 69 816 927 km | ||||||
| Ekssentrisiteti | 0,20530294 | ||||||
| Aylanish davri | 87,969 sutka | ||||||
| Sinodik davri | 115,88 sutka | ||||||
| Eng kichik orbital tezligi | 38.86 km/s | ||||||
| O’rtacha orbital tezligi | 47.87 km/s | ||||||
| Eng katta orbital tezligi | 58.98 km/s | ||||||
| Chekinish | 3,38° | ||||||
| Tabiiy yo’ldoshlar soni | 0 | ||||||
| Fizik tasnif | |||||||
| Ekvatorining diametri | 4879.4 km | ||||||
| Maydoni | 7.5×107 km2 | ||||||
| Massasi | 3.302×1023 kg | ||||||
| O’rtacha zichlik | 5.427 g/sm3 | ||||||
| tortish kuchi | 3.701 m/s2 | ||||||
| Aylanish davri | -58.6462 sutka | ||||||
| Ekliptikaga og’ish burchagi | 0.01° | ||||||
| Albedo | 0,10-0.12 | ||||||
| Ikkinchi kosmik tezlik | 4,25 km/s | ||||||
| Sirtidagi Harorat |
|
||||||
| (*Minimal harorat bulut qatlamining eng ustiga oid.) | |||||||
| Atmosfera tasnifi | |||||||
| Atmosfera bosimi | Juda past | ||||||
| Kaliy | 31,7 % | ||||||
| Natriy | 24,9 % | ||||||
| A Kislorod | 9,5 % | ||||||
| Argon | 7 % | ||||||
| Geliy | 5,9 % | ||||||
| M Kislorod | 5,6 % | ||||||
| Azot | 5,2 % | ||||||
| Karbon dioksidi | 3,6 % | ||||||
| Suv | 3,4 % | ||||||
| Vodorod | 3,2 % | ||||||
.svg){kind=small}
Merkuriyning asosiy tavsifi va xususiyatlari
Merkuriy Quyosh atrofida eng qisqa orbital davrga ega bo‘lib, bu davr atigi 88 kunni tashkil etadi. Bu degani, Merkuriyda yil yerga nisbatan ancha qisqa. Uning diametri 4,880 km, ya’ni Yerning diametridan to‘rt barobar kichikroq. Massasi esa Yerning atigi 5,5% ini tashkil qiladi.
Sayyoraning zichligi yuqori, chunki uning markazida temir va nikelga boy bo‘lgan katta yadrosi bor. Bu Merkuriyni Quyosh tizimidagi zichligi bo‘yicha ikkinchi sayyora (Yerdan keyin) qiladi. Sayyora yuzasining ko‘p qismi tog‘ jinslari va kraterlardan iborat bo‘lib, bu uning uzoq tarixiy geologik faoliyatidan dalolat beradi.
Orbita va aylanish davri
Merkuriy Quyosh atrofida juda cho‘zinchoq (eksentrik) orbitaga ega. Shu sababli, Quyosh Merkuriy osmonida bir nuqtada tursa, gohida biroz orqaga ham harakatlangandek tuyuladi. Bu hodisa Merkuriydagi vaqtni juda o‘ziga xos qiladi: bir Merkuriy kuni (uning o‘z o‘qi atrofida to‘liq aylanish vaqti) 176 Yer kuni davom etadi, ya’ni bir yili uning bir kunidan qisqaroqdir.
Iqlim va harorat farqlari
Merkuriy Quyoshga yaqin joylashgani bois uning yuzasida harorat juda ekstremal darajada o‘zgaradi. Kunduz kunlari harorat 430°C ga yetishi mumkin, kechasi esa -180°C gacha tushadi. Bu katta farq sayyoraning atmosferasining yo‘qligi bilan izohlanadi. Atmosfera issiqlikni ushlab qolish yoki tarqatishga yordam berolmaydi.
Merkuriyning geologiyasi
Merkuriy yuzasi o‘zining kraterlari bilan mashhur bo‘lib, ular meteorit va asteroidlarning urilishi natijasida hosil bo‘lgan. Uning eng katta krateri Kaloris hovzasi bo‘lib, diametri taxminan 1,550 km ga teng. Shuningdek, Merkuriyda «eskarpalar» deb ataluvchi baland va cho‘zilgan tog‘ tizmalari mavjud. Ular sayyora sovib, qisqarganida hosil bo‘lgan.
Merkuriyning yuzasida vulqon faoliyatining izlari ham topilgan, bu esa uning geologik jihatdan uzoq vaqt faol bo‘lganligini ko‘rsatadi. Lekin bugungi kunda u «o‘lgan» sayyora hisoblanadi, ya’ni ichki geologik faoliyat deyarli to‘xtagan.
Magnetosfera va atmosfera
Merkuriy kichik bo‘lishiga qaramasdan, o‘zining magnit maydoniga ega. Bu maydon juda zaif bo‘lsa-da, u sayyora yadrosidagi suyuq metallar harakati tufayli hosil bo‘lgan deb hisoblanadi.
Atmosfera deyarli yo‘q darajada bo‘lsa ham, Merkuriy atrofida juda ingichka gaz qatlami (ekzosfera) mavjud. U asosan geliy, vodorod, kislorod va boshqa iz elementlardan iborat. Bu gazlar Quyosh shamoli va meteorit urilishlari natijasida yuzaga keladi.
Tadqiqotlar va kashfiyotlar
Merkuriyni tadqiq qilish insoniyat uchun har doim qiyin bo‘lib kelgan, chunki u Quyoshga juda yaqin joylashgan va bu kuzatuvlarni murakkablashtiradi. Shu sababli, Merkuriy haqida dastlabki ma’lumotlar asosan Yerdan kuzatilgan. Keyinchalik kosmik missiyalar orqali yangi ma’lumotlar olindi:
- Mariner 10 (1974-1975): Bu Merkuriyni yaqin masofadan o‘rganish uchun uchirilgan ilk kosmik apparat bo‘lib, sayyora yuzasining 45% ini xaritaladi.
- MESSENGER (2004-2015): Bu apparat Merkuriy orbitasiga kirgan ilk kosmik zond bo‘lib, sayyora haqidagi bilimlarimizni sezilarli darajada oshirdi. U sayyoraning kimyoviy tarkibi, yuzasi va magnit maydoni haqida qimmatli ma’lumotlar yig‘di.
- BepiColombo (2018-yilda uchirilgan): Yevropa va Yaponiyaning qo‘shma missiyasi bo‘lib, hozirda Merkuriyga yetib borish yo‘lida. Uning vazifasi – sayyorani yanada batafsil o‘rganish.
Merkuriyning qadimiy madaniyat va afsonalardagi o‘rni
Merkuriy nomi Rim mifologiyasidagi xabarchi xudo – Merkuriyning nomi bilan atalgan. Bu xudo tezligi va aql-zakovat ramzi bo‘lgan. Qadimda Merkuriyni kuzatgan astronomlar uning tez harakatlanishini hayrat bilan ta’riflaganlar. Sharq madaniyatida esa Merkuriy (Utorid) ilmlar va ziyo sayyorasi sifatida tanilgan.
Xulosa
Merkuriy Quyosh tizimining o‘ziga xos sirli va qiziqarli sayyorasi bo‘lib, u haqida hali ham ko‘p narsa o‘rganilmagan. Uning kichik o‘lchami va Quyoshga yaqinligi tufayli Merkuriy ilmiy tadqiqotlar uchun noyob obyekt bo‘lib qolmoqda. Ilg‘or texnologiyalar yordamida Merkuriy haqidagi bilimlarimiz yildan yilga kengaymoqda va u Quyosh tizimining shakllanishi va evolyutsiyasi haqidagi sirlarni ochishda muhim kalit hisoblanadi.