Abu Rayhon Beruniy (973–1048) – Markaziy Osiyo va jahon ilm-faniga katta hissa qo’shgan buyuk olim, matematik, astronom, geograf, tarixchi va tabiatshunosdir. U o’zining chuqur ilmiy izlanishlari va ko’plab asarlari orqali nafaqat Sharqda, balki butun dunyoda mashhur bo’ldi.
Hayoti va Ilk Ta’limi
| Abu Rayhon Beruniy Muhammad ibn Ahmad | |
|---|---|
 Abu Rayhon Beruniyga bagʻishlangan SSSR Pochta markasi. |
|
| Tavalludi | 4-sentyabr 973-yil Kat, Xorazm, Somoniylar davlati |
| Vafoti | 13-dekabr 1048-yil (75 yoshda) Gʻazna, Gʻaznaviylar davlati |
| Istiqomat joylari | Kat, Ray, Gurganj, Gʻazna. |
| Fuqaroligi | Somoniylar davlati[1] |
| Millati | Xorazm |
| Sohasi | Fizika, Falsafa, Antropologiya. |
| Akademik rahbarlari | Abu Nasr Mansur ibn Iroq. |
| Mashhur ishlari | „Geodeziya“, „Hindiston“, „Mineralogiya“, „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“. |
Beruniy Xorazmning Kat shahrida tug‘ilgan. Yoshligidanoq fan va bilimga bo’lgan qiziqishi uni mintaqaning yetuk olimlari bilan uchrashtirdi. Kat, Gurganj va boshqa ilmiy markazlarda Beruniy geografiya, astronomiya, matematika, va falsafani o’rgandi. Uning ilmiy ishlari ko’p jihatdan IX-X asrlarda Movarounnahrda shakllangan ilmiy muhit ta’sirida rivojlandi.
Ilmiy Yutuqlari
Beruniy ilm-fanning bir qancha yo‘nalishlarida noyob kashfiyotlar yaratgan, ularning asosiylari quyidagilar:
Astronomiya: Beruniy osmon jismlarini kuzatib, yulduzlar va sayyoralar joylashuvini aniqlashda muhim izlanishlar olib bordi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarida osmon jismlarining holati haqida mulohazalar bildiradi. U Yerni aylana shaklida ekanligini tasdiqlab, uning radiusini o’lchashga muvaffaq bo’lgan.
Geografiya va geodeziya: U yer yuzining turli nuqtalaridagi iqlim sharoitlarini tahlil qilib, geografik tadqiqotlar olib bordi. Beruniyning boshqa xalqlar madaniyati va geografiyasi haqidagi asarlari butun dunyo uchun katta ahamiyatga ega.
Matematika va trigonometriya: Beruniy matematikani astronomiyaga qo‘llash orqali aniq natijalarga erishdi. Trigonometriyada sinus va kosinus funksiyalarini keng o’rgangan, trigonometrik formulalarni rivojlantirgan. Uning asarlarida sinus va tangens kabi trigonometrik tushunchalarga asoslangan metodlar keltiriladi.
Geologiya va minerallar: U mineralogiya bo‘yicha ham chuqur tadqiqotlar olib borgan. Minerallarni tahlil qilish va ularni tasniflashda o‘zining noyob bilimlarini namoyish qilgan. U turli minerallar va toshlarning xususiyatlarini batafsil tasvirlab, ularning tibbiy xususiyatlari haqida ham yozgan.
«Hindiston» Asari
Beruniy Hindiston madaniyati, falsafasi, geografiyasi va diniy e’tiqodlarini batafsil o’rgangan. Uning «Hindiston» asari o’sha davrdagi hind madaniyati haqida eng ishonchli va mukammal manba hisoblanadi. Beruniy hind tilini o’rgangan va mahalliy an’analarga chuqur kirib borib, ularni boshqa mamlakatlar bilan solishtirgan.
Ilmiy Metod va Yondashuv
Beruniy ilmiy tadqiqotda empirik yondashuvga katta e’tibor bergan. U faktlarga asoslangan tadqiqot uslubini qo‘llagan, turli mavzularni eksperimental tahlil qilish orqali natijalarga erishgan. Beruniy fan falsafasini rivojlantirgan va ob’ektiv tadqiqot usulini yoqlagan.
Xulosalar va Merosi
Abu Rayhon Beruniy o’zidan so’ng katta ilmiy meros qoldirdi. Uning asarlari o’rta asrlarda Sharq va G’arb olimlari uchun asosiy manba bo’lib xizmat qilgan. Beruniyning ilmiy izlanishlari va uslubi fan rivojida muhim o’rin tutdi, va uning asarlari bugungi kunda ham qimmatlidir.