Afg‘oniston Islom Respublikasi – Janubiy va Markaziy Osiyo chegarasida joylashgan, tog‘li va murakkab tarixga ega davlat. Bu mamlakat uzoq yillardan beri xalqaro diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Strategik joylashuvi tufayli Afg‘oniston ko‘plab davlatlar va imperiyalar uchun qiziqish ob’ekti bo‘lib kelgan, ularning ko‘plari bu yerda o‘z izini qoldirgan.
| Afgʻoniston islom respublikasi | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| dariycha: جمهوری اسلامی افغانستان [Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Afġānistān] pushtucha: د افغانستان اسلامي جمهوریت [Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat] |
|||||
| Tarixiy davlat (2004—2021) Surgundagi hukumat (2021-yildan) |
|||||
|
|||||
| Shior: „لا إله إلا الله محمد رسول الله Allohdan oʻzga iloh yoʻq, Muhammad uning rasulidir“ |
|||||
| Madhiya: „Islom qalʼasi, Osiyo yuragi“ (2004—2006) dariycha: قلعه اسلام قلب اسیا [Qal’a-ye Islām, qalb-e Āsiyā] Duration: 2 minutes and 48 seconds.2:48
Afgʻoniston davlat madhiyasi (2006—2021)pushtucha: ملی سرود [Millī Sūrud] Duration: 1 minute and 11 seconds.1:11
|
|||||
.svg) |
|||||
|
2004-yil 29-yanvar — 2021-yil 15-avgust
(de-fakto hozir surgunda) |
|||||
| Poytaxti | Kobul | ||||
| Yirik shaharlari | Hirot, Kobul, Mozori Sharif, Qandahor | ||||
| Til(lar)i | dariy va pushtu — rasmiy tillar[1]; oʻzbek, baluj, nuriston, pomir, pashai, turkman – hududiy tillar[2] | ||||
| Dini | islom | ||||
| Pul birligi | afgʻoni | ||||
| Maydoni | 652 864 km² (2014)[3] | ||||
| Aholisi | 39 864 082 kishi (2014) | ||||
| Boshqaruv shakli | prezident boshqaruvidagi islomiy respublika | ||||
| Davlat tuzumi | unitar davlat | ||||
| YIM, XQQP | ▲ 83,370 mlrd AQSh dollari (2020) | ||||
| YIM (nominal) | ▲ 19,938 mlrd AQSh dollari (2020) | ||||
| IOTI | ▲ 0,511 (2020)[4] | ||||
| Davlat boshqaruvchilari | |||||
| Prezident | |||||
| • 2004-yil 7-dekabr — 2014-yil 29-sentyabr | Hamid Karzay | ||||
| • 2014-yil 29-sentyabr — 2021-yil 15-avgust | Ashraf Gʻani | ||||
| Bosh vazir | |||||
| • 2014–2020 | Abdulloh Abdulloh | ||||
| Vitse prezident | |||||
| • 2004–2009 | Ahmad Ziyo Masʼud | ||||
| • 2004–2014 | Karim Haliliy | ||||
| • 2009–2014 | Muhammad Fahim | ||||
| • 2014-yil 31-mart–29-sentabr |
Yunus Qonuniy | ||||
| • 2014–2020 | Abdul Rashid Doʻstum | ||||
| • 2014–2021 | Sarvar Donish | ||||
| • 2020–2021 | Amrulloh Solih | ||||
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
Geografiyasi va Aholisi
Afg‘oniston tabiatan tog‘li davlat bo‘lib, mamlakat hududining katta qismini Hindukush va boshqa tog‘lar egallaydi. Afg‘oniston iqlimi asosan quruq va kontinental bo‘lib, yozlari issiq, qishlari sovuq. Mamlakatning eng yirik shaharlariga Kobul (poytaxt), Qandahor, Mazar-i-Sharif, Hirot va Jalolobod kiradi.
Afg‘oniston ko‘p millatli mamlakat bo‘lib, asosiy millatlarni pushtunlar, tojiklar, hazoralar va o‘zbeklar tashkil etadi. Bu millatlar o‘zlarining urf-odatlari, tili va madaniyati bilan bir-biridan farq qiladi. Afg‘oniston rasmiy tillari dari (fors tilining mahalliy shakli) va pushtu bo‘lib, aholi orasida o‘zbek va turkman tillari ham keng tarqalgan.
Tarixi
Afg‘oniston tarixi ko‘plab bosqin va qo‘zg‘olonlar bilan bog‘liq. Bu hudud ko‘p asrlar davomida Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab savdo karvonlari o‘tadigan muhim markazlardan biri bo‘lgan.
- Antik davr: Afg‘oniston hududi qadimda Baqtriya va boshqa turli davlatlarning tarkibida bo‘lgan, Aleksandr Makedonskiy ham bu yerni bosib olgan.
- Islom davriga o‘tish: VII asrda arablar tomonidan islom dini tarqatilgach, Afg‘oniston aholisi islomni qabul qilgan va mamlakat musulmon davlatlari tarkibiga kirgan.
- Buxoro va Movarounnahr hukmronligi: Markaziy Osiyo davlatlari Afg‘onistonga ta’sir qilgan va uni o‘ziga qo‘shishga harakat qilgan.
- Durroniylar davlati: XVIII asrda Ahmadshoh Durroniy tomonidan asos solingan Durroniylar davlati zamonaviy Afg‘oniston davlatining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan.
- Buyuk o‘yin davri: XIX asrda Afg‘oniston Rossiya va Britaniya imperiyalari o‘rtasidagi geosiyosiy raqobat hududiga aylangan. Afg‘oniston Britaniya ta’siri ostida bo‘lgan, lekin mustaqilligini saqlab qolgan.
XX asrning ikkinchi yarmida Afg‘oniston ko‘plab siyosiy o‘zgarishlarga duch keldi.
- 1979-1989 yillar: Sovet Ittifoqining Afg‘onistonga bostirib kirishi mamlakatni uzoq davom etgan urushga olib keldi. Bu davrda mujahidlar harakati Sovet kuchlariga qarshi kurash olib bordi va 1989-yilda Sovet qo‘shinlari mamlakatdan chiqib ketdi.
- 1990-yillar: Sovetlarning chiqishidan keyin mamlakatda fuqarolar urushi boshlanib, natijada «Tolibon» harakati hokimiyatga keldi.
- 2001-yildan keyin: 2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin AQSh va uning ittifoqchilari Afg‘onistonda harbiy amaliyot boshladi va «Tolibon» hokimiyatdan ag‘darildi. Bu davrda xalqaro koalitsiya yordamida Afg‘oniston hukumati tuzildi va mamlakatda qayta tiklanish jarayoni boshlandi.
- Tolibonning qayta kuchayishi va hokimiyatga qaytishi: 2021-yilda AQSh va xalqaro koalitsiya kuchlari mamlakatdan chiqib ketganidan so‘ng, Tolibon yana hokimiyatga keldi.
Madaniyati
Afg‘oniston madaniyati boy va xilma-xil bo‘lib, unda turli etnik guruhlarning ta’siri seziladi. Mahalliy aholi an’anaviy qadriyatlarni yuqori qadrlaydi. Mamlakatda mehmondo‘stlik, sharaf va hurmat kabi qadriyatlar katta o‘rin tutadi.
- Til va adabiyot: Afg‘on adabiyoti fors va pushtu tillarida rivojlangan. Ommabop asarlar orasida Kobulda tug‘ilgan mashhur yozuvchi Xolid Husaynining «Shamol ortidan yuguruvchi» romani va boshqa asarlari bor.
- Milliy kiyimlar: Afg‘oniston aholisi o‘ziga xos milliy kiyimlarga ega. Erkaklar odatda «shalvar-kamiz» kiyadi, ayollar esa uzun liboslar va ro‘mol o‘raydi.
- Oshxona: Afg‘oniston oshxonasi xilma-xil va boy. Mahalliy taomlardan biri kabob, shuningdek, palov va aashak (qayla bilan beriladigan pishloqli kök) mashhur.
- San’at va musiqasi: Afg‘on san’ati va musiqasi xalqona urf-odatlarga asoslanadi, bunda doira, rabob, tabla va boshqa cholg‘u asboblari qo‘llaniladi. Afg‘on musiqa va raqslarida milliy an’ana va qadriyatlar aks etadi.
Iqtisodiyoti
Afg‘oniston iqtisodiyoti og‘ir ahvolda, chunki urush va mojarolar mamlakatning rivojlanishiga to‘sqinlik qilib kelgan. Afg‘oniston qishloq xo‘jaligiga asoslangan mamlakat bo‘lib, asosan bug‘doy, sholi, paxta, meva va sabzavot yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Afg‘onistonning eng mashhur mahsulotlaridan biri — quruq mevalar, xususan, bodom va pista.
Shuningdek, Afg‘oniston mineral resurslarga boy, ammo infratuzilma va barqaror siyosiy vaziyatning yo‘qligi ularni to‘liq rivojlantirishga imkon bermagan. Mamlakatda qo‘rg‘oshin, mis, temir rudasi va boshqa qimmatbaho minerallar zahiralari mavjud.
Hozirgi Siyosiy Vaziyat
Afg‘onistonda 2021-yilda Tolibonning hokimiyatga qaytishi mamlakatni yangi siyosiy muammolar oldida qoldirdi. Tolibonning qayta hokimiyatga kelishi xalqaro hamjamiyat tomonidan turlicha qarshi olindi va bu vaziyat Afg‘onistonning kelajagini noaniq qilib qo‘ymoqda. Tolibon hukumati ayollar huquqlariga nisbatan cheklovlar joriy etib, ba’zi ijtimoiy islohotlarni bekor qildi, bu esa xalqaro tanqidlarga sabab bo‘ldi.
Afg‘oniston hozirda xalqaro yordam va moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga muhtoj, biroq xalqaro hamjamiyat Tolibon hukumatining ayollar huquqlari va inson huquqlariga oid masalalardagi siyosatini kuzatishda davom etmoqda. Shuningdek, mamlakatda xavfsizlik va barqarorlik masalalari dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Xulosa
Afg‘oniston uzoq tarixga va boy madaniy merosga ega davlat. Mamlakat uzoq yillar davomida urush va mojarolarga duch kelgan bo‘lsa-da, uning madaniyati va xalqining ko‘p asrlik qadriyatlari saqlanib qolgan. Bugungi kunda Afg‘onistonning iqtisodiy rivojlanishi va barqaror siyosiy tizimini shakllantirish xalqaro hamjamiyat va mahalliy hukumat oldidagi eng katta sinovlardan biri bo‘lib turibdi. Afg‘oniston xalqi tinchlik va barqarorlik sari intilayotgan bir paytda, mamlakatning kelajagi mahalliy aholi va xalqaro hamjamiyatning qo‘llab-quvvatlashiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.