«Shashmaqom» – Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbek va tojik xalq musiqiy merosining eng yuksak va qadimiy namunalaridan biri bo‘lib, asrlar davomida shakllangan klassik musiqa san’ati maktabidir. Bu san’at janri o‘z nomini «shash» (olti) va «maqom» (ijro yo‘llari) so‘zlaridan olgan, ya’ni olti maqom degani. Shashmaqom musiqiy merosi o‘z ichiga musiqiy yo‘llar, ohanglar, turli kuy-qo‘shiqlar va ashulalarni oladi va u Markaziy Osiyo musiqasining eng yuksak san’at asari hisoblanadi.
Shashmaqomning Tarixi va Kelib Chiqishi
Shashmaqomning kelib chiqishi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar mavjud emas, lekin uning ildizlari qadimiy davrlarga borib taqaladi. Shashmaqomning shakllanishiga asos bo‘lgan elementlar ilk davrlarda xalq musiqasida mavjud bo‘lgan. Shashmaqomning tarixi X-XII asrlardan boshlanib, XIV-XV asrlarga kelib o‘ziga xos shaklga ega bo‘lgan. Bu san’at, asosan, Buxoro va Samarqand kabi madaniy markazlarda shakllangan va rivojlangan.
X-XII asrda yashab ijod qilgan Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino va boshqa ilmiy va madaniy arboblar o‘z davrining musiqa haqida yozgan asarlarida maqomlar tizimi haqida muhim fikrlar bildirganlar. Keyinchalik, O‘rta Osiyo hududida yashagan musiqashunoslar va san’atkorlar bu maqomlarni mukammallashtirib, amalda tatbiq qila boshladilar. Shashmaqomning shakllanishiga eng katta ta’sirni aynan o‘sha davrda o‘tgan yetakchi musiqachilar, xususan, Navoiy kabi san’at namoyondalari ko‘rsatgan.
Shashmaqomning Tuzilishi va Xususiyatlari
Shashmaqom olti asosiy maqomdan tashkil topgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq. Har bir maqom o‘ziga xos kuylar, qo‘shiqlar, ohanglar, musiqiy yo‘llardan iborat. Shashmaqomni ijro qilishda qo‘llaniladigan cholg‘u asboblari orasida dutor, doira, tanbur, chang, nay va boshqa milliy asboblar katta o‘rin egallaydi. Bu asboblar Shashmaqom kuylariga o‘ziga xos xush ovoz va ohangdorlik beradi.
Shashmaqom musiqasining asosiy qismlari quyidagicha bo‘linadi:
- Nasr – Kirish qismi bo‘lib, unda musiqiy asarning asosiy tonlari va ohanglari namoyon qilinadi.
- Tarona – Ovozli qism bo‘lib, unda muayyan she’rga mos ravishda kuylar ijro etiladi.
- Mushkilot – Musiqaning qiyin va murakkab qismlaridan biri bo‘lib, ijrochidan katta mahorat talab etadi.
- Tasnif – Shashmaqomning alohida bir bo‘lagi bo‘lib, unda murakkab ritm va ohanglar uyg‘unlashadi.
- Ufari – Maqomning oxirgi qismi bo‘lib, unda musiqa asta-sekinlik bilan yakunlanadi va tugallanadi.
Shashmaqom asarlari odatda she’riy asar, ya’ni g‘azallar asosida ijro etiladi. Odatda, ular mumtoz she’riyatning yirik namoyandalari ijodidan tanlanadi. Shashmaqomda Alisher Navoiy, Hofiz Sheroziy, Sa’diy Sheroziy kabi shoirlarning g‘azallari ko‘p qo‘llaniladi, bu esa musiqa va she’riyatni uyg‘unlashtiradi.
Shashmaqom San’ati va Uning Ijrochiligi
Shashmaqomni ijro etish juda murakkab jarayon bo‘lib, bu san’atda faqat yetuk ustoz musiqachilar va ashulachilar mahorat ko‘rsata oladi. Shashmaqomda ijrochining ovoz diapazoni va ijro uslubi muhim o‘rin tutadi, chunki u har bir maqomni mukammal tarzda ochib bera olishi kerak. Shashmaqom asosan ansambl bo‘lib ijro qilinadi, lekin ayrim hollarda yakkaxon ijrochilik ham mavjud.
Shashmaqom ansambllari asosan dastlab Buxoroda shakllangan. Ansambl tarkibida doira, dutor, chang, tanbur va boshqa asboblarni chaluvchi musiqa ustalari bo‘lib, ular birgalikda maqomning butun ohangdorligini yaratadilar. Shashmaqom ijrochilari orasida o‘z davrida Abdurauf Fitrat, Yunus Rajabiy kabi san’atkorlar katta shuhrat qozongan. Ular nafaqat Shashmaqomni ijro etgan, balki bu san’atning kelajak avlodga yetib borishi uchun katta hissa qo‘shganlar.
Shashmaqomning Madaniy Ahamiyati va Uning Hozirgi Holati
Shashmaqom nafaqat O‘zbekistonda, balki Tojikistonda ham milliy musiqa san’ati sifatida e’zozlanadi va bu ikki xalqning madaniy merosi sifatida qadrlanadi. Shashmaqom san’ati O‘zbekiston va Tojikiston tomonidan qo‘shma tarzda saqlab kelinadi va ularning hukumatlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
2003-yilda Shashmaqom YuNESKO tomonidan «Insoniyatning og‘zaki va nomoddiy merosi durdonasi» sifatida tan olindi. Bu san’atning xalqaro darajada e’tirof etilishi Shashmaqomni asrab-avaylash va kelajak avlodlarga yetkazish uchun katta zamin yaratdi. Bugungi kunda Shashmaqomni o‘rganish va ijro etish uchun O‘zbekistonning bir qancha san’at oliy o‘quv yurtlarida maxsus dasturlar mavjud.
O‘zbekiston va Tojikistonda har yili Shashmaqom festivallari o‘tkazilib, unda iste’dodli yosh ijrochilar o‘z mahoratlarini namoyon etadi. Shashmaqomni o‘rganishga qiziquvchi yoshlarga ustoz-shogird an’anasiga ko‘ra ta’lim beriladi, bu esa uning saqlanishiga va rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Shu tariqa, Shashmaqom yangi davrda ham o‘zining qadimiyligi, betakrorligi va san’atiy chuqurligini yo‘qotmasdan, insoniyatning bebaho madaniy meroslaridan biri sifatida yashab kelmoqda.
Xulosa
Shashmaqom Markaziy Osiyoning musiqiy merosi, o‘zbek va tojik xalqlari madaniyatining o‘ziga xos gultoji hisoblanadi. Bu san’at o‘zining murakkabligi, betakrorligi va chuqur falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Shashmaqomni o‘rganish va uni avlodlarga yetkazish nafaqat musiqa madaniyatining rivojlanishi, balki xalqning tarixiy va madaniy merosini saqlab qolish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir. Bugungi kunda Shashmaqom yanada rivojlanib, keng ommaga yetkazilmoqda va xalqaro maydonda ham o‘zining yuksak san’at namunasi sifatida e’tirof etilmoqda.