O‘zbekiston qovun yetishtirishda dunyoda yetakchi davlatlardan biri sanaladi. O‘zbek qovunchiligi xalqimizning tarixiy merosi, dehqonchilikdagi ko‘p asrlik tajribasi va boy tabiatining in’omi sifatida qadrlanadi. Qovun, o‘zining mazasi va ozuqaviy xususiyatlari bilan qadimdan o‘zbek xalqining sevimli mevasiga aylangan bo‘lib, u nafaqat yozgi meva, balki qishda iste’mol qilinadigan qurutma shaklidagi maxsus taom sifatida ham e’tiborli.
Qovunning Tarixiy Ahamiyati
O‘zbekiston hududida qovun yetishtirishning tarixiy ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Arxeologik tadqiqotlar va yozma manbalarga ko‘ra, Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbeklar qadim zamonlardan buyon qovun yetishtirib kelishgan. Qadimda Ipak yo‘li orqali boshqa hududlarga qovun eksport qilingan. Sharq va G‘arb savdo yo‘llarining markazida joylashgan O‘zbekiston qovuni o‘zining lazzati va mustahkamligi bilan boshqa mamlakatlarda ham mashhur bo‘lgan.
O‘zbek Qovun Turlari
O‘zbekistonda qovunning ko‘plab navlari yetishtiriladi. Bu navlar o‘zining shirinligi, hidlari va mazasi bilan farqlanadi. Qovunlarning ayrim mashhur navlari quyidagilar:
Amiri qovun — Samarqand va Buxoro viloyatlarida keng tarqalgan bo‘lib, o‘zining yirik hajmi va yoqimli hidi bilan tanilgan. Amiri qovuni uzoq muddat saqlanishi bilan ham mashhur.
Iroq qovun — bu nav juda shirin va nordon shirin ta’mga ega bo‘lib, asosan Farg‘ona vodiysida yetishtiriladi. Iroq qovuni o‘zining mazasi bilan boshqa navlardan ajralib turadi.
Kovuncha — Toshkent va uning atrofidagi hududlarda mashhur. Bu qovunning o‘rtacha hajmi bor va juda shirin bo‘lib, tez iste’mol qilinishi kerak, chunki uzoq muddat saqlanmaydi.
Gulyabi — bu nav ham uzoq muddat saqlanishi bilan mashhur. Gulyabi qovuni asosan Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yetishtiriladi va qishgacha yaxshi saqlanadi.
Sariq og‘iz va qizil og‘iz — bu qovunlar Farg‘ona vodiysi va boshqa hududlarda yetishtiriladi. Ularning o‘ziga xos shirinligi va sernamligi bor.
Qovun Yetishtirish An’analari
Qovun yetishtirish jarayoni ancha murakkab va e’tibor talab qiladi. Dehqonlar urug‘ tanlash, yer tayyorlash, o‘g‘itlash va sug‘orish jarayonlarini ehtiyotkorlik bilan amalga oshiradilar. Qovun yetishtirishda quyidagi jihatlar e’tiborga olinadi:
- Urug‘ tanlash: Qovun urug‘lari tanlashda ularning sog‘lom va yirikligi e’tiborga olinadi. Yaxshi sifatli urug‘lar kelgusi hosilning shirin va mazali bo‘lishini ta’minlaydi.
- Ekish va parvarish: Qovun asosan bahor oylarida ekiladi va parvarish talab qiladi. Issiqlik va quyosh nurini yaxshi ko‘radigan bu meva yozning qizg‘in kunlarida yanada shiralanadi va yetiladi.
- Hosilni yig‘ish: Qovun pishganida uning hidi tarala boshlaydi va po‘sti biroz yumshaydi. Bu belgilar hosilni yig‘ish vaqti kelganini anglatadi.
Qovunni Saqlash va Qurutish An’analari
O‘zbekistonning ayrim hududlarida qovunni qish mavsumida ham iste’mol qilish uchun maxsus usulda saqlash va qurutish an’analari mavjud. Qovunning ayrim navlari, masalan, Gulyabi va Amiri navlari qishda ham iste’mol qilish uchun maxsus saqlanadi. Qovunlar omborlarda yoki maxsus xonada saqlanadi, ba’zan po‘stloq bilan o‘rab qo‘yiladi yoki osib quritiladi.
Qurutma qovun — qovun po‘stidan tozalanib, kesilgan va quyoshda quritilgan holatda iste’mol qilinadi. Bu usul orqali qovun o‘zining foydali xususiyatlarini yo‘qotmaydi va shirinligi yanada konsentratsiyalashadi. Qurutma qovun o‘zbek xalqining qishgi dasturxoni uchun ajoyib shirinlik sifatida qadrlanadi.
O‘zbek Qovunchiligining Madaniy Ahamiyati
O‘zbek xalqida qovunchilik faqat dehqonchilik emas, balki milliy madaniyatning bir qismi hisoblanadi. Qovunni yig‘ish va dasturxonga tortish jarayonlari alohida ahamiyatga ega. Qovun ko‘pincha dasturxonning markaziy joyida, katta bo‘laklarga bo‘linib, oilaviy uchrashuvlarda yoki mehmonlarga xizmat qilinadi. Shu tariqa, qovun o‘zbek xalqining mehmondo‘stligi va iliqligini ifodalovchi ramzlardan biriga aylangan.
Xulosa
O‘zbek milliy qovunchiligi mamlakatimizning boy tabiiy imkoniyatlaridan foydalanish, an’anaviy dehqonchilik usullarini rivojlantirish va xalqimizning boy madaniy merosini saqlash orqali shakllangan. Qovun O‘zbekistonning qulay iqlim sharoitida rivojlanib, turli navlari va o‘ziga xos ta’mi bilan xalqimizga aziz bo‘lib qolgan. Qovunchilik bugungi kunda ham rivojlanib, xalqimizning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, shuningdek, qovunni eksport qilish orqali mamlakat iqtisodiyotiga salmoqli hissa qo‘shmoqda. Shu bilan birga, o‘zbek qovuni O‘zbekistonning madaniy va iqtisodiy boyligi sifatida ham e’tirof etiladi.