Yer Quyosh tizimining uchinchi sayyorasi bo‘lib, u yagona ma’lum bo‘lgan hayotga ega sayyoradir. U o‘zining qulay muvozanatga ega iqlimi, murakkab geologiyasi va hayotni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan atmosfera bilan boshqa sayyoralardan ajralib turadi. Ushbu maqolada Yerning fizik xususiyatlari, geologik tuzilishi, iqlimi, tabiiy yo‘ldoshi va hayot uchun ahamiyati haqida batafsil ma’lumot keltiriladi.

Yer  

Yer
Mehvar tasnifi
Katta yarim oʻqi	149,597,887.5 km 1.0000001124 AB
Perimetri	924,375,700 km 6.1790699007 AB
Ekssentrisiteti	0.016710219
Perigeliy	147,098,074 km 0.9832898912 AB
Afeliy	152,097,701 km 1.0167103335 AB
Siderik davri	365.256366 kun (1.0000175 Yer yili)
Sinodik davri	—
Oʻrtacha orbital tezligi	29.783 km/soniya
Eng katta orbital tezligi	30.287 km/soniya
Eng kichik orbital tezligi	29.291 km/soniya
Chekinish	0° (7.25° (Quyosh ekvatoriga nisbatan))
Orbital tugun uzunligi	348.73936°
Perigeliy argumenti	114.20783°
Tabiiy yoʻldoshlari soni	1 (Oy (tabiiy yoʻldosh))
Quyoshdan uzoqlik masofasi	1.00 AB
Fizik tasnif
Ekvatorining radiusi	6,378.137 km (0.533 (Yer))
Qutbiy radiusi	6,356.752 km (0.531 ths)
Siqiqligi	0.0033529
Maydoni	510,065,600 km2 (0.284 (Yer))
Hajmi	1.0832073×1012 km3 (0.151 (Yer))
Massasi	5.9742×1024} kg (0.107 (Yer))
Zichlik	5,515.3 g/sm3
Tortish kuchi (ekvatorda)	9.7801 m/s2 (0.376 g)
Ikkinchi kosmik tezlik	11.186 km/s
Siderik sutka	0.997258 kun (24.622962 soat)
Aylanish tezligi	465.11 m/s (ekvatorda)
Ekliptikaga ogʻish burchagi	23.439 281°
Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun)	0° (0 soat 0 daq 0 s)
Deklinatsiya	90°
Albedo	0.367
Sirtidagi harorat — min — oʻrta — max	185 K (−88 °C) 287 K (14 °C) 331 K (58 °C)
Atmosfera tasnifi
Atmosfera bosimi	101.3 kPa
Azot	78.08%
Kislorod	20.94%
Argon	0.93%
Karbonat angidrid	0.038%
Suv bugʻi	iqlimga bogʻliq

Yerning asosiy tavsifi

Yer Quyoshdan masofa bo‘yicha uchinchi va Quyosh tizimining eng zich sayyorasidir. U shuningdek, toshli sayyoralar orasida eng kattasi hisoblanadi. Quyosh tizimidagi o‘ziga xos o‘rni tufayli u barqaror iqlimga ega bo‘lib, hayot rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni ta’minlaydi.

• Diametri: 12,742 km.
• Massasi: 5.97 × 10²⁴ kg.
• Orbital davri: Quyosh atrofida to‘liq aylanish uchun 365,25 kun kerak.
• Kun davomiyligi: Yer o‘z o‘qi atrofida bir marta aylanishi uchun 24 soat vaqt ketadi.
• O‘z o‘qi qiyaligi: 23,5° – bu fasllarning mavjudligini ta’minlaydi.

Yerning ichki tuzilishi

Yer tarkibiy jihatdan uchta asosiy qatlamga bo‘linadi: yadro, mantiyaning o‘rta qatlami va qobiq. Har bir qatlam o‘ziga xos xususiyat va tarkibga ega.

1. Yadro:
   • Yerning ichki va tashqi yadrosi temir va nikel kabi og‘ir elementlardan iborat.
   • Ichki yadro qattiq, tashqi yadro esa suyuq. Tashqi yadroning suyuqligi Yerning magnit maydonini hosil qiladi.
2. Mantiya:
   • Bu qatlam silikat jinslardan iborat bo‘lib, yuqori qismi qattiqroq, pastki qismi esa qisman suyuq holatda.
   • Mantiyaning harakati tektonik plitalarning siljishi va vulqon faoliyatiga sabab bo‘ladi.
3. Qobiq:
   • Yerning eng tashqi qatlami bo‘lib, uning qalinligi 5 dan 70 km gacha o‘zgaradi.
   • Quruqlik va okean tubi qobiqning asosiy qismlarini tashkil qiladi.

Yerning atmosferasi

Yerning atmosferasi hayot uchun zarur bo‘lgan himoyani ta’minlaydi va iqlim tizimining muhim qismidir. Atmosfera 5 asosiy qatlamdan iborat: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosfera.

• Tarkibi: Atmosferaning 78% azot, 21% kislorod va 1% boshqa gazlardan (argon, karbonat angidrid, ozon va boshqalar) iborat.
• Himoya funksiyasi: Atmosfera Quyoshdan keladigan zararli ultrabinafsha nurlarni filtrlaydi, meteoritlarni yonib ketishiga sabab bo‘ladi va issiqlikni ushlab turadi.

Yerning iqlimi va suv aylanishi

Yerning iqlimi juda xilma-xil bo‘lib, qutblardagi sovuq hududlardan tortib, ekvatordagi issiq tropik hududlargacha o‘zgarib turadi. Bunga sabab – Yerning o‘z o‘qi qiyaligi va Quyoshga bo‘lgan masofasi.

Suv aylanishi: Suv Yerda hayotning asosi hisoblanadi. Yerning 70% ini suv qoplaydi, shu jumladan okeanlar, daryolar, ko‘llar va yer osti suvlari. Suv aylanishi bug‘lanish, kondensatsiya va yog‘ingarchilik orqali iqlimni tartibga soladi.

Fasllar: Yerning o‘qi qiyaligi tufayli fasllar hosil bo‘ladi. Quyosh nurlari turli paytlarda Yerning turli qismlariga kuchliroq tushadi, bu esa haroratning mavsumiy o‘zgarishlariga olib keladi.

Yerning tabiiy yo‘ldoshi: Oy

Oy Yerning yagona tabiiy yo‘ldoshi bo‘lib, uning hayot uchun ahamiyati katta. Oyning Yerga ta’siri:

• Gelgitlar: Oyning gravitatsiyasi okeanlardagi gelgit hodisasini yuzaga keltiradi.
• Barqaror o‘q: Oy Yerning o‘z o‘qi atrofida barqaror aylanishiga yordam beradi, bu esa iqlimni bir xil saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
• Quyosh tutilishlari: Oyning o‘z o‘qi va Quyosh bilan masofasi Quyosh tutilishi hodisasini yuzaga keltiradi.

Yer yuzasining xilma-xilligi

Yerda uchraydigan landshaftlar boshqa hech bir sayyorada yo‘q:

• Quruqlik: Tog‘lar, cho‘llar, tekisliklar va o‘rmonlar.
• Okeanlar: Yer yuzasining katta qismini qoplaydi va iqlimni tartibga soladi.
• Vulkanlar va tektonik faoliyat: Yer yuzasi dinamik bo‘lib, tektonik plitalarning harakati yangi tog‘larni hosil qiladi yoki vulqonlar orqali magma yer yuzasiga chiqadi.

Hayot va biologik xilma-xillik

Yer Quyosh tizimida hayot rivojlangan yagona ma’lum bo‘lgan sayyora hisoblanadi. Hayotning rivojlanishi Yerning qulay fizik xususiyatlari va ekologik muvozanati bilan bog‘liq:

• Suv mavjudligi: Hayot uchun muhim bo‘lgan eng asosiy element.
• Barqaror iqlim: Hayotning millionlab yillar davomida rivojlanishi uchun imkon berdi.
• Atmosfera tarkibi: Kislorodning mavjudligi va ozon qatlami biologik hayotni saqlash uchun sharoit yaratadi.

Yerda o‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar va odamlar kabi milliardlab turli xil hayot shakllari mavjud. Ushbu xilma-xillik Yerning tabiiy resurslari va ekologik muvozanatini qo‘llab-quvvatlaydi.

Yerning kelajagi va ekologik xavf

Yer hayot uchun qulay bo‘lsa-da, inson faoliyati uning tabiiy muvozanatini buzmoqda:

• Iqlim o‘zgarishi: Atmosferaga karbonat angidridning ko‘payishi global isishga olib kelmoqda.
• O‘rmonlarning yo‘q qilinishi: Biologik xilma-xillikning kamayishiga sabab bo‘ladi.
• Ifloslanish: Havo, suv va tuproqning ifloslanishi sog‘liq va hayotiy resurslarga tahdid soladi.

Yer kelajagini saqlash uchun ekologik muvozanatni tiklash, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish va atrof-muhitni himoya qilish bo‘yicha global sa’y-harakatlar talab qilinadi.

Xulosa

Yer – Quyosh tizimidagi o‘ziga xos va betakror sayyora. U o‘zining murakkab geologik tuzilishi, qulay iqlimi va hayot uchun zarur sharoitlari bilan boshqa sayyoralardan ajralib turadi. Uning tabiiy boyliklarini asrash va hayot barqarorligini ta’minlash insoniyat uchun eng muhim vazifadir. Yerning sirli go‘zalligi va murakkabligi uni nafaqat ilmiy tadqiqotlar uchun, balki barcha insoniyat uchun ilhom manbai bo‘lib qolmoqda.