Oʻzbek xattotlik sanʼati xalqning boy madaniy merosi va oʻziga xos badiiy sanʼati hisoblanadi. Ushbu sanʼat Markaziy Osiyoda, xususan, Oʻzbekistonda asrlar davomida rivojlanib, diniy, ilmiy va adabiy matnlarni bezashda muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Xattotlik nafaqat chiroyli yozish uslublarini, balki chuqur falsafiy va diniy ahamiyatni oʻz ichiga oladi. Shu bois, Oʻzbek xattotligi madaniyat tarixida alohida oʻrin tutadi.

Oʻzbek Xattotligining Paydo Boʻlishi va Tarixi

Oʻzbek xattotlik sanʼati VIII asrda islom dini tarqalishi bilan shakllana boshladi. Arab yozuvi kirib kelgach, Qurʼon oyatlarini va diniy matnlarni chiroyli qilib yozish zaruriyati paydo boʻldi. Dastlab bu yozuv diniy anʼanalar uchun ishlatilgan boʻlsa, keyinchalik ilmiy asarlar, tarixiy va adabiy matnlar xattotlik orqali bezak berilib yozila boshlandi. Markaziy Osiyo, ayniqsa Buxoro va Samarqand, xattotlik sanʼati markaziga aylandi. Temuriylar davrida ilm-fan va sanʼatning ravnaqi tufayli xattotlik ham rivojlandi.

Xususan, Amir Temur va uning nabirasi Mirzo Ulugʻbek homiyligi ostida ilmiy va madaniy markazlar tashkil etildi. Bu muhitda xattotlik sanʼati yuqori darajaga yetdi. Oʻsha davrda nafaqat diniy va ilmiy asarlar yozilib, balki chiroyli bezaklar bilan boyitilgan qoʻlyozmalar yaratilgan. Koʻplab xattotlar paydo boʻlib, ularning ismi madaniy merosda saqlanib qolgan.

Xattotlik Usullari va Ularning Xususiyatlari

Oʻzbek xattotlik sanʼati oʻzida turli yozuv uslublarini mujassam etadi. Ushbu uslublarning har biri oʻziga xosligi va murakkabligi bilan ajralib turadi:

• Nastaʼliq – Bu uslub oʻzining yumshoq, chiroyli va oʻqilishi qulay shakllari bilan tanilgan. Temuriylar davrida keng tarqalgan boʻlib, ayniqsa, sheʼr va adabiy asarlarni yozishda ishlatilgan. Nastaʼliq sanʼat asarlariga oʻziga xos nafislik bagʻishlaydi.
• Suls – Suls uslubi aniq va goʻzal shakli bilan diniy matnlar uchun qoʻllanilgan. Qurʼon suralari va ibodat matnlari koʻpincha suls uslubida yozilgan. Ushbu uslub oʻzining oʻtkir chiziqlari va aniq koʻrinishi bilan ajralib turadi.
• Nasx – Nasx uslubi ixcham va oddiyligi sababli keng qoʻllanilgan. Bu yozuv turli ilmiy asarlar va kitoblarni yozishda ishlatilgan. Uning tuzilishi oddiy boʻlgani uchun oʻqilishi qulay, bu esa qoʻlyozmalarda keng qoʻllanishiga olib kelgan.
• Kufi – Dastlab islomning ilk davrlarida keng tarqalgan Kufi yozuvi oʻzining qattiq burchaklari va oʻtkir chiziqlari bilan ajralib turadi. Bu uslub koʻpincha arxitektura va yodgorliklarda, masalan, qabrtoshlar va meʼmoriy binolarda ishlatilgan.

Xattotlar Ishlatadigan Asboblar va Materiallar

Xattotlik sanʼati oʻziga xos asboblar va materiallarni talab etadi. Xattotlar asosan quyidagi vositalardan foydalanadilar:

• Qalam – Xattotlar yozuv uchun maxsus qalamlardan foydalanadilar. Bambuk yoki qamishdan yasalgan qalamlar ishlatilib, ularning uchlari maʼlum shaklda kesiladi. Bu esa qalamning har xil yoʻnalishlarda turli chiziqlar hosil qilishiga imkon beradi.
• Murakkab (siyoh) – Siyoh xattotlik uchun maxsus tayyorlanadi. Murakkabning mustahkam boʻlishi uchun turli o’simliklardan foydalanilgan. Bu siyohlar uzoq vaqt davomida oʻz rangini yoʻqotmay saqlanib qoladi.
• Qoʻlyozma daftarlar va qogʻoz – Qoʻlyozmalarni yozish uchun maxsus qogʻoz ishlatilgan. Ushbu qogʻozlar qoʻlda yasalib, zarur hollarda gul naqshlar bilan bezatilgan. Yozuv shaklini mashq qilish va mukammal qilish uchun maxsus qoʻlyozma daftarlar ishlatilgan.

Xattotlikning Ramziy Maʼnosi va Estetik Qadr-Qimmati

Oʻzbek xattotlik sanʼati goʻzal yozuvlarni yaratish bilan birga chuqur maʼnaviy va falsafiy qiymatga ega. Bu sanʼat orqali Qurʼon oyatlari, hadislar va diniy bilimlar chiroyli yozuvda aks ettirilib, ularni oʻqish va idrok etish yanada oson boʻlgan. Shu bilan birga, xattotlik yozuv shakllari orqali insonning ruhiy va badiiy olamini aks ettirish imkonini beradi. Koʻpincha xattotlik jarayoni ibodat va meditatsiya sifatida ham qaralgan.

Xattotlik sanʼati oʻzida har bir harfning shakli va harakatini chuqur maʼno bilan toʻldirish imkonini beradi. Xususan, arab yozuvining murakkabligi va ularning turli oʻlchamlarga moslasha olishi harflarni estetik koʻrinishda yaratishga imkon beradi. Yozuvlarning xilma-xilligi esa inson ruhiy olamini oʻzgartirishi, uni poklashi mumkin deb hisoblanadi.

Oʻzbek Xattotligining Hozirgi Holati

Bugungi kunda Oʻzbekistonda xattotlik sanʼati qayta tiklanmoqda va zamonaviy sanʼat ichida oʻz oʻrnini topmoqda. Ilgarigi xattotlar yaratgan uslub va anʼanalarni zamonaviy xattotlar ham davom ettirib, ularni yangi talqinlar bilan boyitmoqda. Madaniyat va sanʼat muassasalari, xususan, Oʻzbekiston Sanʼat akademiyasi va badiiy maktablar xattotlik sanʼatini oʻrgatish va rivojlantirish uchun kurslar va mahorat darslari tashkil qilmoqda.

Zamonaviy xattotlar nafaqat diniy va tarixiy matnlarni, balki zamonaviy adabiy va falsafiy asarlarni ham chiroyli yozuvda aks ettiradilar. Ular oʻz asarlarida nafis yozuv va badiiy bezaklardan foydalanib, Oʻzbekistonda xattotlikning boy anʼanalarini davom ettiradilar.

Shuningdek, xattotlik sanʼatiga zamonaviy texnologiyalar kirib kelishi bilan, bu sanʼat turi grafik dizayn va boshqa ijodiy sohalarda ham qoʻllanila boshladi. Hozirgi kunda xattotlik kompyuter grafikasi yordamida o‘z ifodasini topmoqda, bu esa eski va yangi uslublarning uyg‘unligini yaratib beradi.

Xulosa

Oʻzbek xattotlik sanʼati nafaqat yozuv shakllari va badiiy goʻzallikni oʻzida aks ettiradi, balki xalqning chuqur maʼnaviy va falsafiy dunyosini ham ochib beradi. Bu sanʼat tarixiy jihatdan islom madaniyatining bir qismi sifatida rivojlangan boʻlsa-da, o‘zining betakrorligi va xilma-xilligi bilan mustaqil milliy sanʼatga aylangan. Xattotlik sanʼati bugungi kunda ham oʻzbek madaniy merosi sifatida avloddan avlodga yetkazilib kelmoqda va zamonaviy sanʼatda yangi qirralarini topib kelmoqda.

Bu san’at go‘zallik va ma’naviy chuqurlikning ifodasi sifatida o‘zbek madaniy merosining ajralmas qismi bo‘lib, uning qiymati kelajakda yanada yuksalib borishiga ishonch katta.