Oʻzbekiston xalq hunarmandchiligida alohida oʻrin tutuvchi gilamdoʻzlik sanʼati koʻp asrlik tarixga ega boʻlib, oʻzining nafisligi, rang-barangligi va naqshlarining murakkabligi bilan ajralib turadi. Bu anʼana uzoq vaqt davomida shakllangan, rivojlangan va Oʻzbekiston madaniyatining muhim qismiga aylangan. Gilamlar nafaqat uy roʻzgʻori uchun, balki turli maqsadlarda, xususan, diniy marosimlarda, toʻy va boshqa bayramlarda keng qoʻllanilgan. Mazkur maqolada Oʻzbek gilamdoʻzligi tarixiy ildizlari, uslublari va uning hozirgi zamondagi ahamiyati haqida batafsil maʼlumot beriladi.

Gilamdoʻzlik Tarixi va Ildizlari

Oʻzbek gilamdoʻzligi tarixi miloddan avvalgi zamonlarga borib taqaladi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida gilamdoʻzlik anʼanasi chuqur ildiz otgan boʻlib, oʻzbek gilamlarining o’ziga xos uslublari va naqshlari qadimgi davrlarda shakllangan. Oʻzbek gilamlarini ishlab chiqarish texnikasi asrlar davomida takomillashib, yetuk hunarmandlarning qoʻli bilan avloddan-avlodga oʻtib kelgan.

XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib, Oʻzbekistondagi Buxoro, Xiva, Qoʻqon, Toshkent kabi yirik markazlar gilamdoʻzlik sanʼati bilan mashhur boʻlgan. Har bir hududning oʻziga xos gilam naqshlari va uslubi mavjud boʻlib, bu ular oʻrtasidagi tafovutni aks ettirgan. Masalan, Samarqand va Buxoro gilamlarining ranglari oʻziga xos yorqin boʻlib, oʻymakor naqshlar bilan toʻldirilgan boʻlsa, Xiva gilamlarida mozaik shakllar, geometrik chizmalar va jiddiy ranglar koʻproq uchraydi.

Oʻzbek Gilamdoʻzligi Uslublari va Naqshlari

Oʻzbek gilamdoʻzligida naqshlar juda muhim ahamiyatga ega. Naqshlar nafaqat estetik koʻrinish, balki maʼlum bir maʼno ham ifodalaydi. Har bir naqsh, rang tanlovi va shakl oʻzining maʼlum maʼnosiga ega boʻlib, u oʻzbek xalqining qadimiy dunyoqarashi, eʼtiqodi va hayot tarzini aks ettiradi. Gilam naqshlarida uchraydigan asosiy elementlar quyidagilar:

Gul naqshlari — koʻpincha tabiatdan ilhomlangan bu naqshlar hayotni, goʻzallikni va unumdorlikni ramzlaydi. Koʻplab oʻzbek gilamlarida gul naqshlari koʻp qatlamli va murakkab tuzilishga ega boʻlib, ular naqshlarni yanada nafis va jozibador koʻrsatadi.

Geometrik shakllar — koʻplab gilamlarda aylana, kvadrat, uchburchak va boshqa geometrik shakllar keng qoʻllanadi. Bu shakllar qadimgi zamonlardan buyon ishlatilgan boʻlib, ular barqarorlik, tartib va uygʻunlikni ifodalaydi.

Hayvonot dunyosi naqshlari — baʼzi gilamlarning naqshlarida qoʻchqor, tuya va qushlar tasviri uchraydi. Bunday naqshlar oʻzbek xalqining tabiatga boʻlgan hurmatini va uni qadrlashini ifodalaydi. Masalan, qoʻchqor shoxining tasviri kuch-quvvat va jasoratni bildiradi.

Gilam Ishlab Chiqirish Jarayoni

Oʻzbek gilamdoʻzlik sanʼati koʻp mehnat talab qiluvchi jarayon boʻlib, bu hunar maxsus ustaxonalar yoki uy sharoitida amalga oshiriladi. Gilam toʻqish bir necha bosqichdan iborat:

1. Material tanlash — yuqori sifatli gilamlar uchun qoʻlda tayyorlangan tabiiy jun, ipak yoki paxta tolalari tanlanadi. Oʻzbek gilamdoʻzligida ishlatiladigan jun va ipak tolalari koʻp hollarda tabiiy boʻyoqlar bilan boʻyaladi.
2. Boʻyash — gilamlar ranglarini toʻgʻri tanlash, ularni uygʻunlashtirish va tabiiy boʻyoqlar bilan boʻyash jarayoni alohida sanʼatdir. Tabiiy boʻyoqlar oʻsimliklardan, ildizlardan va boshqa tabiiy manbalardan olinadi. Bu usul bilan boʻyalgan gilamlar yorqinligini uzoq vaqt saqlaydi va vaqt oʻtishi bilan yanada nafis koʻrinishga ega boʻladi.
3. Naqsh chizish — har bir gilam uchun alohida naqsh loyihalangan boʻlib, gilamchilar bir necha oy davomida ishlaydi. Naqshlar qoʻlda toʻqiladi va bu jarayonda gilamning tuzilishi, naqshning murakkabligi va ranglarning uygʻunligi ustida alohida eʼtibor qaratiladi.
4. Toʻqish — gilam toʻqish uchun toʻquv dastgohlaridan foydalaniladi. Gilam ustasi naqshlarni ipni oʻziga xos ravishda burish orqali hosil qiladi. Har bir oʻram nafaqat gilamning mustahkamligini, balki uning koʻrinishini ham belgilaydi.
5. Yakuniy ishlov berish — gilam toʻqilgach, uni alohida ishlovdan oʻtkazish lozim. Bu jarayonda gilamning silliq va chiroyli boʻlishi uchun maxsus asboblar bilan parvarish qilinadi, ortiqcha iplar kesib olinadi va gilam yuviladi.

Hududiy Xususiyatlar

Oʻzbekistonning har bir hududi oʻziga xos uslublar bilan mashhur. Hududiy gilamlarning asosiy farqlari ularning naqshlarida, rang tanlovida va ishlab chiqarish texnikasida koʻrinadi:

• Samarqand gilamlari — yorqin ranglar, asosan qizil, koʻk va yashil ranglar bilan ajralib turadi. Bu gilamlarda koʻpincha katta gul naqshlari va oʻymakor elementlar ishlatiladi.
• Buxoro gilamlari — jiddiy geometrik shakllar, koʻpincha romboid shakllar va kvadrat naqshlari bilan mashhur. Ularning ranglari odatda jiddiy va chuqur, masalan, quyuq qizil va toʻq koʻk ranglar.
• Xiva gilamlari — bu gilamlar mozaika naqshlari va murakkab geometrik shakllari bilan ajralib turadi. Ranglar koʻpincha tabiiy va pastel tuslarda boʻlib, ularning nafisligi va soddaligi eʼtiborni tortadi.

Hozirgi Zamonda Oʻzbek Gilamdoʻzligi

Bugungi kunda ham Oʻzbek gilamdoʻzlik sanʼati xalq orasida qadrlanadi va bu hunar davom ettirilmoqda. Koʻplab oila va mahalliy ustaxonalar anʼanaviy uslublarni saqlagan holda, zamonaviy gilamlar ishlab chiqarmoqda. Zamonaviy gilamlar asosan uy dekoratsiyasi uchun ishlatilmoqda, xalqaro bozor uchun esa eksklyuziv gilamlar ishlab chiqarilmoqda. Bugungi gilam ustalari oʻzbek gilamlarini dunyoning turli mamlakatlariga eksport qilish orqali milliy sanʼatni jahon darajasiga olib chiqishga hissa qoʻshmoqda.

Oʻzbek gilamdoʻzligi UNESCOning madaniy meros roʻyxatiga kiritilgan boʻlib, u milliy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirishda muhim oʻrin tutadi. Zamonaviy texnologiyalar gilam ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirishga yordam bergan boʻlsa-da, anʼanaviy gilamlar qoʻlda toʻqish usuli bilan saqlanmoqda, chunki aynan qoʻlda toʻqilgan gilamlar Oʻzbek gilamdoʻzligining asl ruhini va anʼanalarini aks ettiradi.

Xulosa

Oʻzbek gilamdoʻzligi oʻziga xos nafosat, chuqur mazmun va koʻhna anʼanalarni oʻzida mujassam etgan milliy sanʼat hisoblanadi. Koʻp asrlar davomida shakllangan bu hunar bugungi kunda ham oʻzbek xalqining madaniy merosini ifodalaydi. Har bir gilamning oʻziga xosligi, undagi ranglar va naqshlarning uygʻunligi oʻzbek xalqining hayot falsafasi, tabiat va koinot haqidagi qarashlarini aks ettiradi. Shu sababli, oʻzbek gilamlarining har biri noyob va qimmatli sanʼat asaridir.